Жыццёвы дзённік

У гэтым раздзеле блога мы публікуем цікавыя гісторыі з жыцця ўдзельнікаў "Універсітэту Залатога Веку".

-->Кастусь Жынь: гісторыя майго роду ад 1908 да 1950-я гг. 
-->
Мой прадзед, Іван Іванавіч Жынь, жыў у вёсцы Лушкі, пад якімі знаходзілася вёска Жыні. Думаю, вам зразумела, адкуль паходзіць маё прозвішча. Вёска Жыні і да гэтай пары існуе.
Калі пачалася рэформа зямлі (у 1908 г. адбылася Сталыпінская рэформа), як казала мая прабабка, прадзед купіў 20 аршынаў зямлі за адну курыцу. Іван Іванавіч Жынь атрымаў зямлю на хутары Мікулічы, які знаходзіцца недалёка ад Глыбокага. На хутары было ўсяго 5 хат, і ўсе яны належалі роду Жынёў. Я падняў дакументы свайго прадзеда, і там пазначалася, што з 1908 па 1956 гг. ён павінен быў плаціць за сваю зямлю 55 рублёў у год. Калі пераязджалі сюды, на новае месца, ў 1908 г. прадзед пасадзіў тут дуб, які і сёння стаіць.
У майго прадзеда Івана было 4 сыны: Іосіф, Іван – мой дзед, Пракоп і Цімафей. Яны жылі ўсе разам на гэтым хутары. Мой дзед нарадзіўся ў 1894 г. А ў 1914 г. яго забралі, як і дзеда Іосіфа, на вайну. Іх адправілі на паўднёва-заходні фронт пад камандванне генерала Брусілава. Дзеда Іосіфа потым перавялі ў Румынію, ён быў падпаруччыкам рускай арміі. А мой дзед Іван трапіў у медсанбат. Таму і выжыў. Ён часам узгадваў, як яны ваявалі ў Карпатах.
Цімафей і Пракоп былі тады яшчэ занадта маладыя, таму іх не прызвалі на вайну і яны засталіся на гаспадарцы.
Дзед Іосіф быў прыхільнікам сацыял-дэмакратаў - бальшавікоў. Ён увайшоў у склад Дзісненскага савета салдацкіх рабочых і сялянскіх дэпутатаў. Так і пайшоў па гэтай дарозе, якая ў выніку звяла яго з гэтага свету.
Пакуль мае два дзяды ваявалі, Пракоп і Цімафей ажаніліся на каталічках.
Пасля падпісання Рыжскай дамовы хутар увайшоў у склад Польшчы. Дзед Іосіф быў бальшавіком, ім і застаўся і справы гэтай не пакідаў. Ён быў адукаваным чалавекам і гуляў двайную ролю: на хутар прыязджаў і хадзіў тут у форме польскага афіцэра. Але часам хадзіў у Савецкую Беларусь, і даволі ўдала хадзіў. Пэўна, меў там кантакты, як дзед расказваў. Наколькі я зразумеў, Іосіф працаваў у ГПУ. Мой дзед, па вядомых прычынах, баяўся пра гэта расказваць.
Самая вялікая трагедыя нашага роду пачалася са спрэчкі за зямлю і цэнтральную хату. Іосіф, як старэйшы з братоў, жыў у цэнтральнай сядзібе. Ён збіраўся пераходзіць у Савецкую Беларусь і забраць з сабой жонку і дваіх дзяцей – сына і дачку. Таму сваю хату ён хацеў аддаць Івану як другому старэйшаму брату. Жонка Пракопа Крысціна падзужвала мужа, што хата гэтая патрэбна ім, ды на гэтай глебе заклала дзеда Іосіфа палякам. Яго забралі і адвезлі ў Глыбокае. Гэта былі якраз 30-я гады. Дзед уцёк, вярнуўся на хутар, ноччу забраў жонку і дзяцей, завёз усіх у Галубічы, дзе перайшоў мяжу. Сам вярнуўся, папярэдзіўшы Івана, што разбярэцца з Крысцінай, і ноччу праз акно страляў у яе. Але выпадкова трапіў у Пракопа, які якраз выходзіў з-за печы і мімаволі засланіў жонку. Атрымалася, што Іосіф забіў свайго роднага брата. Вось такая адбылася помста. У Пракопа засталіся дзве дачкі. А Іосіф збег у Савецкую Беларусь. 15 км было ад Мікулічаў да Галубічаў, а там ужо і савецка-польская мяжа.
Цэнтральны дом заняў Іван – мой дзед, затым – мой бацька, а пасля яго – мой дзядзька Іван. 
У 1938 г. адбыўся кангрэс Інтэрнацыянала, на якім польскую камуністычную партыю і яе філію КПЗБ палічылі шпіёнскай арганізацыяй, і ўсіх тых, хто быў у КПЗБ, пасля вызвалення ў 1939 г., не прызначалі на вялікія пасады, рэдка хто дасягаў нейкіх вяршынь, а многіх проста знішчылі. Так адбылося і з дзедам Іосіфам: як вынікала з некалькіх яго лістоў, ён некаторы час працаваў на нейкім заводзе дырэктарам, пасля таго як адслужыўся ў НКВД. А пасля раптам дзед знік. І не толькі ён, але і ўся яго сям’я. Мне потым паказвалі дакументы, дзе каля імя дзеда Іосіфа стала “У спісах загінуўшых не значыцца”. След яго знік, хоць мы потым і рабілі спробы яго адшукаць.
Жонка Пракопа Крысціна так і засталася адна, больш не выйшла замуж. Яна была заядлай каталічкай і вельмі часта гаварыла выразы па-польску, што вельмі рэзала нам, дзецям, слых. Ёй ніхто асабліва з нашых сваякоў не дапамагаў, бо раздзяліліся на каталікоў і праваслаўных. Тым больш, многія стаялі на баку Іосіфа і лічылі менавіта Крысціну вінаватай у братазабойстве.
Мой дзед Іван з пары як пайшоў на вайну да канца жыцця насіў вусы, халёныя, падкручаныя. Ён казаў пасля 1939 г.:“Тыя бальшавікі не такія, як гэтыя”. Тыя прыйшлі – далі зямлю, гэтыя прыйшлі – адабралі.
Дарэчы, у яго было дзве жонкі: Ганна Бука і Лізаветка. Аднойчы дзед Іван перакрываў хату (а хаты тады крылі саломай) і падразаў краі саломы вострай лапатай. Зайшла да яго бабця Ганна, дапамагала нешта рабіць. Тут выпадкова лапата саскочыла і трапіла прама на Ганну! Так атрымалася, што выпадкова мой дзед забіў сваю жонку! Майму бацьку тады было каля 20 гадоў. Гаспадарка засталася без гаспадыні, тым больш у сям’і было 4 мужыка, таму дзед хутка ажаніўся на другой жанчыне, Лізаветцы, якая была гадоў на 20 малодшая за яго.
Яна нарадзіла яму трох сыноў. Старэйшага сына Іван назваў у гонар брата Цімафеем, які ў 1954 г. трапіў на Далёкі Усход і загінуў падчас амерыканска-карэйскай вайны “пры выкананні службовых абавязкаў” і недзе там на Ўсходзе і пахаваны. 
Мой бацька,  як і ўсе мужчыны з роду Жынёў, быў прызваны на вайну і быў кулямётчыкам. Бацька нарадзіўся ў 1920 годзе, але дапісаў сабе некалькі гадоў, каб яго ўзялі на фронт.
Мой дзядзька Іван патрапіў у савецкае польскае войска, і да смерці баяўся напісаць у Польшчу, каб яму пенсію заплацілі, бо маглі маментальна праверыць і прышыць яму шпіёнства.
Бацька вярнуўся з вайны ў 1945 г., двойчы паранены пад Кёнінсбергам (прастрэлянае правае лёгкае і нага).
Я потым пытаў: “Раскажыце, тата, пра свой гераізм на фронце!” А ён мне: “Адчапіся! Нам пажраць трэба было падумаць дзе, насілі афіцэрам паклажкі з супам, а самі здымалі з іх тлуст, каб самім паесці хоць нешта, а ты мне тут, раскажы пра гераізм!”
У нас жа была маштабная прапаганда гераізму савецкага салдата, а бацька расказваў, што мясам душылі немца, людзі ішлі непадрыхтаваныя, пускалі пад кулі неабстраляных хлопцаў. Племеннік майго бацькі, сын Цімафея Пятро таксама трапіў на фронт. Яму адарвала нагу ў Прусіі, так і вярнуўся без пяткі.

Мая мама з роду Бельвячонкаў, нарадзілася ў Глыбокім, на гары Капітаніха. Яе бацькі  арандавалі там кавалак зямлі і пабудавалі хату. Тут жа на пагорку была школа, якая пры паляках называлася “Гімназія Люблінскай уніі”. Тут вучылася эліта. А рускую школу зрабілі там, дзе калісьці гімназісты трымалі коней. Яна была такая цагляная, чырвоная. Доўга Бельвячонкі тут не жылі, і хутка пераехалі ў Кашталянаўшчыну, хутар у Глыбоцкім раёне. Тут кашталян Зінкевіч меў сваю сядзібу, адсюль і назва такая. Ён, дарэчы, тут жа і пахаваны, на хутарскіх могілках. Стаіць чорны помнік з надпісам “Граф Зінкевіч”.
У 1946 годзе, пасля вайны, была вельмі моцная прапаганда сярод беларуска-каталіцкага насельніцтва, і  ўвесь мой род па мамінай лініі з’ехаў у Польшчу. Мама потым расказвала, што ў дзеда Антона быў адзін царскі залаты рубель, і гэты самы рубель аддалі мытніку, каб можна было ўсёй сям’ёй праскочыць праз мяжу. Там, у Польшчы, яны і зараз жывуць. Мы яшчэ з імі неяк сустракаліся, у 70-х гадах яны ўсімі сваякамі прыязджалі сюды, на Беларусь, мы ездзілі ў в.Канстанцінава. Пасля гэтага я іх больш і не бачыў, хоць ужо колькі езджу ў Польшчу. Але мая мама ездзіла некаторы час да іх у госці, калі з перамяшчэннем у Польшчу было прасцей.
Сям’я з’ехала, а ў Кашталянаўшчыне засталіся дзве сястры – мая мама і яе родная сястра цёця Стася. Засталіся, бо мама была ўжо замужам за першым мужам. Яго ўзялі ў 1945 г. у абоз, але з вайны ён так і не вярнуўся. І нават ліста ніякага не даслалі, што загінуў. Мама па ім вельмі гаравала.
А бацька мой быў неблагім цесляром. Пасля вайны хадзіў з калегамі і будаваў дамы. Вось так аднойчы і зайшлі на хутар Кашталянаўшчына. Бацька быў малады, 26-гадовы хлопец.
Ён спадабаўся і маме, і цётцы Стасе. Мама вагался, а сястра ёй і кажа: “Не выйдзеш ты, выйду я за яго!”, бо мужчын пасля вайны не было, шмат было забітых, шмат параненых. Тады мама і рашылася. Вось так яны і ажаніліся.
У новую збудаваную для сям’і хату бацька запусціў мяне першага – я быў замест ката.
Нас было 4-ра дзяцей. Усіх нас па настаянню бацькі ахрасцілі ў праваслаўнай царкве, былой уніяцкай. Маці ж мая была каталічкай. Яна ўціхара дала нам яшчэ каталіцкія крыжыкі, таму мы ўсе насілі па два крыжыка – каталіцкі і праваслаўны.
Бацька ўпарта вадзіў нас у царку, а мы ўпарта не хацелі ісці, бо былі піянерамі.
Памятаю, калі мяне прымалі ў піянеры, я знайшоў недзе брудны-брудны гальштук, і мы пашлі на возера кагальнае зімой, і там, вырубіўшы палонку, я мыў свой гальштук. Я ўступіў ў піянеры, а бацька, як даведаўся пра гэта, як уваліў мне салдацкім рамнём!
Крыху пасталеўшы, я перабраўся ў горад, дзе пачаў вучыцца. Калі я прыязджаў з гораду ў вёску, вясковыя дзяўчаты смяяліся з мяне: “О, мешчанін, у плот струк ушчаміў!”
Дарэчы, ніхто з маіх сваякоў не застаўся працаваць на зямлі, на сельскай гаспадарцы, акрамя дзеда Івана і бабкі Лізаветкі. Праўда, яшчэ мая цёця Клаўдзя засталася на сельскай гаспадарцы. Яна выйшла замуж за зямлю, бо раней часам выходзілі замуж за таго, хто меў кавалак зямлі, а не за каханага чалавека.
Марыя Станіславіч: жыццё, звязанае з космасам
У маім жыцці было нямала яркіх падзей, якія дазваляюць мне, ужо зусім спелай жанчыне, лічыць сваё жыцццё дзіўным... 1961 год. 7 красавіка мне споўнілася 12 гадоў, я вучылася ў 6 класе. Да пачатку новай эры ў гісторыі чалавецтва – штурму космасу – заставалася ўсяго пяць дзён.
Радасць, гонар, тыя пачуцці, якія адчувалі людзі ў той час, былі тым жыватворным сродкам, які прымушаў паверыць у веліч краіны, дапамагаў пераадольваць шматлікія складанасці таго часу.
Энтузіязму, запала хапіла на шматлікія гады. З'явілася новая мара, новае ўспрыманне слова «герой». Гагарын стаў знакам, сімвалам эпохі. Потым касмічныя трасы праклалі Герман Цітоў, Андрыян Мікалаеў, Павел Паповіч…

Кожны новы палёт быў усеагульным святам, перамогай усіх. І толькі ў сярэдзіне 70-х гадоў палёты ў космас сталі для насельніцтва справай будзённай.

У школах з'явілася новая тэма для сачыненняў «Мой любімы касманаўт». Пасля жніўня 1962 г. мае сачыненні на падобную тэму прысвячаліся толькі Паўлу Раманавічу Паповічу. У любімага касманаўта была лепшая ўсмешка, якая, на маю думку, азарала зямлю, космас, маю душу. А марай было ўбачыць касманаўта і пагаварыць з ім. Дзіцячая наіўная і такая недасягальная для вясковай дзяўчынкі мара спраўдзілася праз 26 гадоў!

За два гады да майго паступлення ў педагагічны інстытут мой старэйшы брат атрымаў кватэру ў Гродна на вул. Паповіча. Для мяне самым значным у гэтым факце была назва вуліцы.
Падчас вучобы ў ВНУ адбылася лёсавызначальная для мяне падзея: я сустрэла свайго будучага мужа, студэнта медінстытута, які марыў пра касмічную медыцыну. Але будучаму ваеннаму лекару-афтальмолагу было наканавана зусім іншае…

1982 год. Падыходзіла да канца служба мужа ў Нямеччыне. Мы марылі вярнуцца ў родны Гродна, дзе нас вельмі чакаў зусім адзінокі, ужо немалады бацька мужа. А загадана было ехаць у Сярэднеазіяцкую ваенную акругу. Ах, як жаласна на развітальным вечары перад ад'ездам спяваў баян у руках мужа: «Степь да степь кругом. Путь далёк лежит …».

Сябры супакойвалі, казалі, што акруга велізарная, шпіталі звычайна стаяць ў вялікіх гарадах, а афтальмалагічныя аддзяленні бываюць толькі ў вельмі буйных шпіталях. Але ўжо з’явілася і ўсё часцей гучала слова Ленінск. Гэты горад стаў нашай прыстанню на восем гадоў, лёсам, каханнем, а зараз успамінамі на ўсё жыццё…

Сталіца касмадрома, горад, якога не было на мапах Савецкага Саюза, сакрэтны, рэжымны. У кнігах, вершах яго звалі Зоркаградам.

Муж з'ехаў у Алма-Ату за прызначэннем на два тыдні раней за нас з дачкой. Мы заставаліся ў Гродна, а ў Ленінск прыехалі 19 ліпеня. Наша кватэра знаходзілася ў новым 5-м мікрараёне.
Людзям, якія выраслі ў СССР, не трэба распавядаць пра тое, якім быў наш «ненадакучлівы сэрвіс». Мы з дачкой (ёй на той час ійшоў шосты год) пайшлі купляць прадукты. Ісці ў цэнтр да найбліжэйшай крамы трэба было кіламетр-паўтара, аўтобусы ці іншы транспарт адсутнічалі наогул.

Страшная спякота. Узялі з сабой бутэлечку вады, але яна скончылася вельмі хутка. Распаленая зямля, без травінкі, без дрэўца. Сяк-так мы давалакліся да першага арыка, там жа раслі і таполі. Дачка Наташка пачала плюскацца ў бруднай арычнай вадзе, у мяне не паварочваўся язык забараніць ёй гэта, я і сама рушыла ўслед за ёй. Наперадзе быў яшчэ цэлы месяц цяжкай спякоты, калі і днём, і ўначы трымаеццва адчуванне, быццам ты знаходзішся ў саўне, з якой немагчыма выбрацца.

Як правіла, з 15 жніўня ночы станавіліся больш прахалоднымі, днём жара не адыходзіла, але можна было адпачыць хаця бы ноччу. Муж, як і іншыя вайскоўцы, з'яжджаў на сваю працу вельмі рана, а вяртаўся толькі ўвечары. Усе побытавыя пытанні трэба было вырашаць самастойна.

Самым актуальным для мяне пытаннем было працаўладкаванне.

Мяне ўзялі арганізатарам пазакласнай і пазашкольнай выхаваўчай працы і настаўнікам рускай мовы і літаратуры ў СШ№187. Дырэктарам школы была Еленская Ала Спірыдонаўна. Мы сталі не толькі калегамі, але і пасябравалі сем'ямі, і як урэшце аказалася, на ўсё жыццё. У верасні 2010 г. нам наканавана было сустрэцца на нашай роднай гарадзенскай зямлі.

Тры гады працы, цікавай, творчай, плённай завяршыліся прапановай аб пераходзе на працу ў гарадскі выканаўчы камітэт. У 1985 годзе мяне абралі дэпутатам гарсавета і зацвердзілі на пасаду сакратара выканкама.

У мае абавязкі акрамя шматлікіх іншых уваходзіла падрыхтоўка матэрыялаў (рашэнні гарвыканкама, тэкст прывітальных прамоваў, стужка ганаровага грамадзяніна), якія ўручаліся ганаровым грамадзянам горада, а гэтым званнем ганаравалі ўсіх касманаўтаў пасля вяртання з палётаў.
Адбывалася гэта на сустрэчах касманаўтаў з работнікамі касмадрома ў Доме афіцэраў. Вітальныя адрасы са складзенымі мною тэкстамі, магчыма, захоўваюцца ў сем'ях касманаўтаў, якім былі ўганараваныя тытуламі ганаровага грамадзяніна г. Ленінска ў перыяд з красавіка 1985 па красавік 1989 гг.
Цікавым было супрацоўніцтва са студыяй тэлебачання. Менавіта там, на Ленінскай студыі тэлебачання, я выступіла ў ролі вядучай перадачы, якая ішла ў прамым эфіры. Называлася яна «Пытайце-адказваем». Дзякуючы перадачы, набыла шмат сяброў сярод тых, чые пытанні ўздымаліся і абмяркоўваліся ў прамым эфіры (а гэта былі праблемы жыццезабеспячэння сталіцы касмадрома – Ленінска, якія вырашаліся нашмат горш, чым усе касмічныя справы). Адначасова адчула на сабе незадаволенасць тых, хто адказваў за рашэнне гэтых пытанняў, а гэта былі кіраўнікі розных службаў, часам з вялікімі зоркамі на пагонах.
У 1987 г. выканкам узначаліў Угрумаў Віктар Андрэевіч. У краіне пачалася перабудова. Яе галоўны архітэктар М. С. Гарбачоў пабываў на Байкануры 11-13 траўня 1987 г. З ім павінна была прыляцець і Раіса Максімаўна. У Ташкент быў адпраўлены спецыяльны самалёт за любімымі кветкамі жонкі генсека – ружамі. Рыхтавалі і тых, хто будзе ўручаць кветкі і будзе суправаджаць Раісу Максімаўну. Са мной быў праведзены інструктаж адпаведнымі службамі, але Гарбачова не прыехала.
На сустрэчы супрацоўнікоў касмадрома з Гарбачовым у Доме афіцэраў я сядзела ў восьмым шэрагу партэра і добра яго разглядзела. Асаблівымі былі вочы М. С. Гарбачова - здавалася, яны бачаць усё. А што да яго выступаў, то яны ўсе былі пра Перабудову, Паскарэнне, пра неабходнасць жыць і працаваць па-новаму.
Пасля наведвання Ленінска Гарбачовым крыху больш увагі пачало надавацца пытанням “соцкультбыта”. З'явілася жаданне зблізіць пазіцыі грамадзянскіх і ваенных уладаў па шэрагу пытанняў.
У тыя дні і да нас у выканкам сталі заходзіць важныя людзі, якія прыязджалі з Масквы і былі ўпаўнаважаныя арганізаваць такое ўзаемадзеянне. Вось так аднойчы ў мой службовы кабінет быў прыведзены Герман Сцяпанавіч Цітоў, які быў куратарам касмадрома. Касманаўт №2 быў ветлівым у зносінах, усмешлівым чалавекам.
Герман Сцяпанавіч паабяцаў вырашыць пытанне размяшчэння замоваў на выраб медалёў «Народжанаму на Байкануры» і «Шчасця вам» (для маладых Байканура) на Маскоўскім манетным двары.
Калі я прыехала ў Маскву, а было гэта ў сакавіку 1988 г., дзякуючы Герману Сцяпанавічу, мяне там сустракалі як дарагую госцю. Я прывезла з сабой эскізы медалёў, якія сталі пераможцамі праведзенага ў Ленінску конкурсу, усе неабходныя дакументы.
Галоўны інжынер манетнага двара паклікаў мяне для гутаркі, рашэння ўсіх пытанняў і выканання замовы свайго супрацоўніка Турдакіна Н.Н. Я амаль адразу адчула, што нашы эскізы-пераможцы не падабаюцца гэтым людзям-прафесіяналам, выказала ўслых сваю здагадку і апынулася, што не памылілася. Спытала, што рабіць, як выйсці з гэтай сітуацыі. Турдакін паказаў мне свае эскізы. Запала ў душу мадонна з дзіцём. Мабільнай сувязі, самі разумееце, не было. З'яжджаць у Ленінск, каб параіцца, што рабіць, было б поўнай дурасцю. Мая рашучасць была дарэчнай: я абрала новы варыянт медалю «Народжанаму на Байкануры» самастойна, хоць разумела, што мяне могуць не зразумець, бо быў праведзены конкурс. У гэты дзень у мяне атрымалася датэлефанавацца да Віктара Андрэевіча Угрумава. Усю «моц» прамоўніцкага мастацтва я ўклала ў тое, каб распавесці яму, якім выдатным будзе наш медаль. Самым важным аргументам стаў такі: Турдакін удзельнічаў у конкурсе медалёў для нованароджаных масквічоў, яго медаль быў лепшым, але не хапіла сувязяў перамагчы галоўнага архітэктара Масквы, чый медаль стаў пераможцам.
Яшчэ я сказала, што Цітоў дамовіўся ў манетным двары, што наш медаль адліюць у тампаку і што шкада марнаваць такі матэрыял на маламастацкі выраб. Дзякуй Віктару Андрэевічу (царства яму нябеснае, памёр ад цяжкай хваробы), ён мяне падтрымаў. Ужо ў сакавіку 1988 г. я атрымала ліст ад Турдакіна.

Што да медаля «Шчасця вам», то ён таксама зведаў змены, паколькі спецыялісты сцвярджалі, што складана адліць карту на тампаку. Для мяне медаль «Шчасця вам» проста памятны знак, а ў медалі «Народжанаму на Байкануры» ёсць мае пачуцці, ёсць душа.

У красавіку 1988 г. было прынята рашэнне Ленінскага гарвыканкама, якое зацвердзіла ўсё эскізы. Да канца 1988 г. медалі былі вырабленыя. 50 медалёў было вырашана пакінуць у выканкаме ў якасці сувеніраў для гасцей, а астатнія былі перададзены ў ЗАГС, дзе ўрачыста ўручаліся маладым і бацькам нованароджаных. Першыя медалі пры рэгістрацыі нованароджаных запрасілі ўручыць мяне.

У гэтым жа годзе споўнілася мая дзіцячая мара – пагаварыць з Паўлам Раманавічам Паповічам. Ён прыляцеў і спыніўся ў гасцініцы касманаўтаў, дзе жылі і рыхтаваліся да чарговага палёту удзельнікі міжнароднага экіпажа і касманаўты-дублёры. Павел Раманавіч быў кіраўніком гэтага праекта.

Ішло паседжанне выканкама, на ім прысутнічаў прадстаўнік палітычнага аддзела касмадрома, які пра гэта і распавёў. Абсалютна ні на што не спадзяючыся, я сказала: «Мой любімы касманаўт. У школьным сачыненні пісала, што яго ўсмешка асвяціла зямлю, космас і маю душу. Марыла ў дзяцінстве, што ўбачу і пагавару». У гэты ж дзень мне патэлефанавалі і сказалі, што ў гасцініцы касманаўтаў мяне чакае П. Р. Паповіч.
Калі я зайшла ў гасцініцу, у холе сядзелі касманаўты Ляхаў, Палякаў, Сераброў, Салаўёў, якія рыхтаваліся да палёту. Увайшоў Павел Раманавіч з фірмовай сваёй усмешкай на твары. Пасля прывітання прамовіў: «Мне сказалі, што Вы абралі мяне лепшым, дзякуй Вам!» Сказаў проста, весела, запрашаючы прысесці. Рэальнасць таго, што адбывалася, здавалася непраўдападобнай. Павел Раманавіч, відавочна, зразумеў маю збянтэжанасць, сказаў нейкія кампліменты ў мой адрас, і ўжо праз некалькі хвілін я зладзіла з хваляваннем. «Хлопцы, напішыце аўтограф прадстаўніку савецкай улады на Байкануры», – сказаў ён прысутным. Але спачатку напісаў сам. А потым распытаў, хто я, адкуль, хто муж.
Гэтыя аўтографы захаваліся ў мяне да гэтай пары ў кнізе «Касмічная садружнасць».

А старт адбыўся 29 жніўня 1988 г. На касмічным караблі “Саюз ТМ –6”, на чале экіпажа якога быў В. Ляхаў, у космас адправіліся В. Палякоў і афганец Абдул Ахад Моманд.
Больш у ролі кіраўніка падрыхтоўкі да палётаў Паповіч на касмадром не прыязджаў. Ён быў прызначаны ў іншы аддзел у цэнтры кіравання палётамі. Ён пражыў досыць працяглае жыццё і памёр ад інсульту ў 2009 г., знаходзячыся на заслужаным адпачынку. Яму было 80 гадоў. Побач з Паўлам Раманавічам доўгія гады ішла па жыцці вядомая лётчык-выпрабавальнік Марына Паповіч. Разумніца, прыгажуня, яркая індывідуальнасць.
Яшчэ адна глабальная падзея адбылася ў 1988 г. – пуск ракеты-носьбіта “Энергія” і ўніверсальнай ракетна-транспартнай сістэмы “Энергія-Буран”.
Савецкі касмічны карабель шматразовага выкарыстання.

Кіраваў падрыхтоўкай і пускам доктар тэхнічных навук, генерал-маёр Уладзімір Яўгенавіч Гудзілін, якога я добра ведала як кіраўніка арганізацыі, якая шэфствуе над школай, дзе я калісьці працавала.

Перад адпраўкай “Бурана” на штогадовы авіясалон у Ля Буржэ ў Францыю, калі ён ужо быў прымацаваны для палёту да самалёта «Мрыя», мне ўдалося пабываць на аэрадроме «Юбілейны», пасядзець у кабіне гэтага велізарнага самалёта.

У красавіку 1989 г. працягнулася маё кар'ернае ўзыходжанне: я стала намеснікам старшыні гарвыканкама.
Курыравала сацыяльную сферу. Былі поспехі, былі паразы, былі праблемы. Жыццё выпрабоўвала на трываласць. Ужо няўхільна набліжаліся змены, якія сталі для многіх мяжой: да і пасля…

Роўна праз год муж паведаміў, што мы з'яжджаем у сталіцу Казахстана на новае месца яго службы… За час службы мужа гэта быў наш дзесяты пераезд…
Горка плакала дачка, з'яжджаючы з горада свайго дзяцінства… Я ведала, што працаваць пайду толькі ў школу, муж цешыўся, што вырваўся з суровага клімату, бо ў Ленінску яго ўжо суправаджалі жорсткія сезонныя алергіі.
Алма-Ата ўразіла прыгажосцю, багаццем зеляніны, горнымі рэчкамі і горамі… Трэба было зноў усё пачынаць з белага ліста…

Ларыса Гірас: мой Радавод
Цыкл нашых публікацый у гэтай рубрыцы пачынаў аповед пра гісторыю сям'і адной з першых слухачак Універсітэту Ларысы Гірас.
Чытай у фармаце PDF альбо ніжэй у звычайным выглядзе:

Ларыса Гірас: мой радавод
Ларыса Гірас (злева) у час працы гуртка "Жыццёвы дзённік"
Радзімай нашых продкаў з'яўляецца невялікая, закінутая ў забалочаных лясах Беларусі вёска Калпяя.
Нашыя продкі былі сялянамі, займаліся хлебаробствам, жылі ў цемры, патрэбе і невуцтве.
Вёска Калпяя налічвала каля сарака бярвеністых хат, пакрытых саломай, з землянымі падлогамі, маленечкімі вокнамі і велізарнай рускай печчу з ляжанкамі пасярэдзіне. Хаты з гаспадарчымі пабудовамі, гумнамі, скляпамі цесна прыціскаліся адзін да аднаго і ўтваралі адну, каб раз'ехацца двум падводам, вуліцу. Такая скучаная забудова з саламянымі дахамі была прычынай нярэдкіх, спусташальных пажараў. Урокаў з гэтага сяляне не здабывалі, і новыя пабудовы ўзводзілі на месцы свежых пажарышчаў.

Школы ў вёсцы не было, і дзеткі хадзілі за 5 км у суседнюю невялікую вёску Трылесіна. Найбліжайшым гандлёва-прамысловым цэнтрам і чыгуначнай станцыяй было мястэчка Смаргонь, у 5 – 6 км ад Калпяі. Паміж Смаргонню і Калпіёй працякала лесасплаўная тады рака Вілія, якая ўпадае каля Коўна (Каўнас) у Нёман.
У доўгія зімовыя вечары ў палове калпеянскіх хат цьмяна гарэлі газавыя лямпы, іншая палова вёскі паліла лучыны. Тры чвэрці насельніцтва Калпяі вызнавалі каталіцкую веру, астатнія – праваслаўную. У вялікія святы маліцца хадзілі ў Смаргонь, дзе былі і касцёл і царква. У велікодныя дні ўсёй сям'ёй выязджалі на размалёванымі стужкамі вазах, а на каляды – на санках (зімы тады былі суровыя і снежныя).

У выніку непазбежных унутрысямейных падзелаў на часткі адных і тых жа ўчасткаў зямлі, надзелы ўяўлялі сабою вузкія, доўгія палоскі (папружкі), змесцаваныя на трох, аддалёных адзін ад аднаго палях. Зямельныя ўчасткі паміж суседзямі пазначаліся межамі. Глеба была падзолістая, патрабавала вялікай колькасці арганічнага ўгнаення, якога год ад года недаатрымлівала. Аралі зямлю драўлянымі сахамі, скародзілі – драўлянымі баронамі. Зямля засявалася зімавым жытам, увесну сеялі ячмень, гарох, грэчку і бульбу. Ураджай збожжавых быў невялікі, бульбачка ж расла добра і служыла асноўным прадуктам харчавання для сялян і скаціны і ратавала пры нішчымніцы.

Збожжа на муку размолвалі ў хатніх каменных, ручных жоранах і гаспадыні выпякалі вельмі смачны, духмяны аржаны хлеб. На нізінах, побач з жыллём разводзілі гароды, дзе выгадоўвалі капусту, моркву, лук, рэдзьку. На зіму запасаліся грыбамі і ягадамі – лясы былі вельмі дрымучыя. Пазней сталі саджаць фруктовыя сады з яблынямі, грушамі, слівамі і вішнямі. У некаторых былі пчальнікі. З тэхнічных культур сеялі лён, каноплі і рапс. З лёну пасля цяжкіх і доўгіх прац ткалі трывалае палатно. Амаль у кожнай сялянскай гаспадарцы ўтрымоўвалі аднаго каня, карову, пару авечак, курэй, качак, а да каляд адкормлівалі кабана.

На зіму мужчыны сыходзілі на заробкі, галоўным чынам на лесапільню. Самыя адважныя і рызыкоўныя з'яджалі ў Амерыку, Аргентыну. Адтуль, як правіла, не вярталіся, прырасталіся там.

Дзядзька Юзік, успамінаючы сваё дзяцінства (гэта было напачатаку 20 стагоддзя), піша, што ў адносінах паміж людзьмі панавалі грубіянства, цемра і невуцтва. Моцныя крыўдзілі слабых, квітнела несправядлівасць, зайздрасць, варожасць. Ён быў сведкай крывавых боек паміж братамі пры дзяльбе зямельных надзелаў і беднай спадчыны. Ён успамінае, што быў відавочцам бессэнсоўных п'яных калатнін, у якіх брала ўдзел палова насельніцтва вёскі. Падчас гэтага дзікага буянства руйнаваліся платы, выломліваліся дзверы, біліся вокны ў сялянскіх хатах. Дэбашыры-ініцыятары, як правіла, заставаліся бяскарнымі.

Мяне ў 50-х гадах адпраўлялі на лета да мамчыных цётак, і я добра памятаю бойкі з-за меж надзелаў паміж суседзямі і братамі; памятаю, што лічылася непрыстойным, калі на вяселлі не было бойкі з крывёй; памятаю сваркі суседак з задзіраннем спадніц і паказваннем адзін аднаму голых азадкаў.

Канфлікты ўзнікалі і назапашваліся па існых дробязях: толькі суседская курыца ці парася зойдзе ў гарод, дзіцяці – падніме зваліўшыся яблык ці, праходзячы, сарве ў суседа струк гароху, як адразу ўзнікала гучная, брудная лаянка, у якую ўцягваліся дарослыя і дзеці.

Французкі след
Прадстаўнікі сям'і Шапелей, мяркуючы па ўспамінах, ніколі не прымалі ўдзелу ў такіх бойках. Верагодна, згуляла ролю паходжанне першага ў Калпіі Шапеля.

Здаўна ў Калпяі былі распаўсюджаныя прозвішчы Аўгусцінавічы, Бянцэвічы, Найдзічы, Канапелька, Лісок, Броўка. Прозвішча Шапель з'явілася тут улетку 1813 года і засталося як аскепак ганебна адыходзячай у тых месцах войска Напалеона ўзімку 1812 года.

Адыходзячы з Масквы на захад, ішлі натоўпы галодных, абмарожаных дэмаралізаваных французскіх салдатаў. Дарогі былі заваленыя трупамі коней, людзей, кінутага рыштунку. Пасля жудаснай пераправы праз Бярэзіну 14 - 16 лістапада 1812 г. у 100 км. усходней Смаргоні рэшткі некалі вялікага 600-тысячнага французскага войска падышлі да Смаргоні.

У беларускіх вёсках да французаў ставіліся па-рознаму. Бывала, што і спагадалі пераможаным, іх адчайнаму становішчу: падкормлівалі, давалі вопратку, хавалі ад палону, а некаторыя параненыя і хворыя знаходзілі прыстанак у польскіх і беларускіх удоў (у гаспадарцы патрэбныя былі працоўныя рукі – наперадзе была вясна, сяўба).

Увогуле, прычыны маглі быць самыя розныя, але факт, што наш 28-гадовы фамільны продак АНТУАН ШАПЕЛЬ, выхадзец з французскай правінцыі Вандэя, паўзамерзшым быў падабраны сялянамі побач з Калпяёй. У французскім войску ён служыў кавалерыстам. Ён пасяліўся ў хаце маладой удавы, маці двух маленькіх сыноў. Ні яе імя, ні звестак пра яе дзяцей не захавалася. Антуан доўга і цяжка хварэў, але дзякуючы клапатліваму дагляду гаспадыні хаты да вясны акрыяў.
У Францыі яго ніхто не чакаў, там ішла рэвалюцыя, ён быў халасты і, акрамя таго, за зіму ён прывязаўся да асірацелай сям'і, а тыя – да яго. Увесну 1813 года яны ажаніліся, і так Антуан здабыў не толькі сям'ю, але і новую радзіму.
Антуан быў працавітым, сціплым і сумленным чалавекам. Праца яго не палохала. Умовы сялянскай працы і побыту шмат у чым былі падобныя да яго роднай Вандэі. Пайшлі дзеці. Першым у іх нарадзіўся хлопчык, імя яго не захавалася. Другі сын нарадзіўся ў 1825гаду. Яго назвалі Юзэфам, па-руску – Восіп, а па-беларуску – Язэп. Гэта наш прапрадзед ВОСІП АНТОНАВІЧ ШАПЕЛЬ. Апошняй у іх нарадзілася дзяўчынка, якую назвалі Янінай.
Антуан Шапель памёр прыблізна ў 1850 годзе.

Жыццё вялікай сям'і Шапелей працякала ў нястомных працах і клопатах. Сыны выраслі. Трое старэйшых ажаніліся, адбудаваліся, але гаспадарку вялі разам.
Увесну 1844 года па воласці быў абвешчаны чарговы набор рэкрутаў на ваенную службу. Ад вёскі Калпяя павінен быў быць вылучаны адзін рэкрут. Па выніках лёсавання гэты страшны абавязак выпаў сям'і Антуана.

У рэкруты на 25 гадоў
У той час у прыгоннай Расіі дзейнічаў нялюдскі ваенны парадак, паводле якога тэрмін службы доўжыўся 25 гадоў. У рускім народзе ў тыя часы ісці ў рэкруты прыпадабнялася як сесці ў турму. На сямейнай радзе было вырашана здаць у салдаты малодшага, халастога яшчэ Восіпа. Яму было ў тую пару 19 гадоў. Праводзіны ў салдаты былі падобныя тады на пахаванне. Восіп вернецца праз 25 гадоў у Калпяю, аднак ні бацькоў, ні двух старэйшых братоў ужо не застане.
Падрабязнасцяў пра ваенную службу Восіпа не захавалася, вядома толькі, што ён увесь час служыў у кавалерыі і ўдзельнічаў у крымскай кампаніі і ў заваяванні Каўказа.

У 1869 годзе ва ўкраінскім горадзе Тульчын, у чыне ўнтар-афіцэра, Восіп дэмабілізаваўся. Атрымаў на рукі белы квіток, права насіць мундзір з жоўтымі нашыўкамі на рукавах і медалі на грудзі, атрыманыя за доўгую беззаганную службу цару і айчыне. Па пыльных дарогах, пешшу, з куфэркам за плячамі Восіп пакрочыў дахаты ў Калпяю.

У хаце салдата ніхто не чакаў. Бацькоў і двух старэйшых братоў ужо не было. Ды і хаты ўласна не было. Тыя, хто яго памятаў, за 25 гадоў памерлі, пакінутыя сваякі бачылі ў ім чужога, лішняга едака і прэтэндэнта на спадчыну. Сваю законную дзель спадчыны Восіп атрымаў толькі праз суд. Гэта былі вузкія доўгія палоскі зямлі, так званыя папружкі, памерам у адну з чвэрцю дзесяціну, невялікі ўчастак лесу і сенажаць. Судовыя цяжбы, уладкаванне на новай гаспадарцы, будаванне новай хаты занялі каля году.

Восіпу ішоў 46-й год, пара было жаніцца. Жаніхом Восіп быў бачным: не піў гарэлкі (фамільная рыса), быў працавіты і гаспадарліывы – за яго любая дзяўчына з вёскі гатовая была выйсці замуж. Аднак Восіп выглядзеў сабе нявесту на баку, у сям'і дробных шляхцічаў ЗАВАДСКІХ, якія жылі не на шмат заможней, чым сяляне. Выбранніцай стала РАЗАЛІЯ ЗАВАДСКАЯ, маладзейшая за Восіпа на 20 гадоў.

Разалія за некалькі дзён да сватаўства Восіпа ўбачыла прарочы сон. Дзядзька Юз з дзяцінства запомніў яго ў пераказванні свайго бацькі Антона: "Сяджу я з самаробкаю ў адкрытага, асветленага яркім вясновым сонцам акна, і бачу, як ваенны чалавек згортвае з дарогі, пералазіць праз загарадзь і наўпрост накіроўваецца да майго акна". Неўзабаве сон спраўдзіўся: убраны ва ўнтар-афіцэрскі мундзір, Восіп завітаў у хату Завадскіх і папытаў яе рукі. Ён атрымаў яе згоду, ажаніўся і перавёз маладую жонку ў новую хату на ўскраіне Калпеі.
Восіп памёр ва ўзросце 74 гадоў, у 1899 году, праз 1,5 гады памерла яго жонка Разалія, ёй было 56 гадоў. Разам яны пражылі 29 гадоў.

На заробкі ў чужыну
У Восіпа і Разаліі нарадзілася пяць дзецей. Першым нарадзіўся сын – мой прадзед – якога назвалі Антонам, у гонар свайго дзеда Антуана.
Мой прадзед Антон Шапель
З тых часоў першага сына ў сем'ях нашчадкаў Шапеля звычайна завуць Антонам. Па аповядах, мой дзед рос вельмі кемлівым, талковым і прыгожым хлопцам. Невялікі надзел знясіленай худародной зямлі не пракормліваў вялікую сям'ю, якая толькі разрастаецца. Выйсце было знойдзена.

У 1890 годзе ва ўзросце 17 гадоў Антон выязджае на заробкі ў Пецярбург. Там ён уладкаваўся на працу да багатага Піцергофскага вазніцапрамыслоўца суправаджаць конныя абозы з таварамі паміж Піцергофам і сталіцай, а таксама з Піцергофа па іншым напрамкам. Працуе ён сумленна, старанна, заробленыя грошы пасылае бацькам.
Першы прыезд з Пецярбурга дахаты супаў з нараджэннем малодшай сястры Элеаноры, у 1892 году.

Час адпачынку быў прымеркаваны на пачатак вясновых палявых прац. Антону ў тую пару было 20 гадоў, а яго бацьку Восіпу ішоў 68 год, але той яшчэ мацаваўся і працягваў шмат працаваць. Старэючага ўжо Восіпа прыгнятаў і крыўдзіў сусед Міхалка, хата якога стаяла насупраць. Спрэчка ў той раз паўстала пры ўзвядзенні межавага тыну на гародзе. Антон у свой першы прыезд даў адпор нахабнаму суседу. Другі раз Антон прыехаў дахаты ў 1895 годзе, а з'яджаючы назад у Піцергоф забраў з сабой старэйшую 17-гадовую сястру Саламею і 14-гадовага брата Нікадзіма. Для сястры Антон папярэдне знайшоў працу прыслугі ў багатай хаце, а Нікадзіма ўладкаваў у слугаванне хлопчыкам.

"Вырашай, Брыгіта, не то я пайду за Антона"
У 1899 году на 74 годзе жыцця памёр Восіп Антонавіч. На Антона звалілася ўся адказнасць за сям'ю. У Піцергоф ён больш не вярнуўся. У яго на руках апынулася хваравітая маці, дзве малодшыя сёстры Станіслава – 13 гадоў і Элеанора – 7 гадоў. Самому Антону ішоў ужо 26 год.
Недалёка ад мястэчка Войстом з даўніх пор існаваў кар'ер, дзе сяляне здабывалі вапняк для пабелу сцен і печаў. Увосень Антон паехаў у гэты кар'ер за вапняком і сустрэў там дзвюх дзяўчын з суседняга сяла Селішча. Дзяўчыны былі сёстрамі-двайнятамі. Адну клікалі Брыгітай, іншую Вінцусей. Ім нядаўна споўнілася па 18 гадоў. Яны былі з заможнай, вялікай сям'і ЛЯШЧЭВІЧАЎ, у главе якой стаяла ўладная маці – удава. У сям'і было сямёра братоў і пяць сясцёр. Галоўным багаццем Ляшчэвічаў быў вялікі стары сад, у якім выгадоўвалі яблыкі, грушы, вішні, слівы на продаж.

Антону спадабалася Брыгіта (на здымку), і ён неўзабаве прыехаў сватацца. Дзяўчына не адразу адказала згодай, адцягвала адказ. Тады Вінцуся, якой вельмі спадабаўся Антон, сказала: "Вырашай, Брыгіта, не то я пайду за Антона". Гэта падштурхнула Брыгіту даць згоду, і пасля хуткага вяселля яна стала гаспадыняй у старой калпеянскай хаце Шапелей.
Пасыпаліся дзеці. Ад нараджэння першынца – Марыі (маёй бабулі) у 1901 годзе, да апошняй Валянціны ў 1921 прайшло 20 гадоў. За гэты час у іх нарадзілася 12 дзяцей, але толькі палове з іх наканавана было выжыць. Астатнія з-за нізкага ўзроўня медыцыны памерлі на першым годзе жыцця.
Пачалася Першая Сусветная вайна. Нямецкімі войскамі пад Смаргонню былі ўпершыню ўжытыя атрутныя газы. Мірныя жыхары эвакуяваліся з месцаў баёў. Антон Восіпавіч з вялікай сям'ёй бег у Крандшадт. Там ён працаваў на верфі, будаваў караблі. Старэйшая Марыя пачала працаваць тэлеграфісткай. На верфі Антон Восіпавіч пазнаёміўся з эстонскім матросам, камісарам Анежска-Ладажскага раёна СНІС (служба назірання і сувязі) Фабелем Аляксандрам Пятровічам. Ён стаў заляцацца да Марыі. Яны неаднаразова здзяйснялі сумесныя паездкі на судне "Вруда" ў Лужскую Губу, адкуль прывозілі шмат чырвонай парэчкі. А аднойчы нават прывезлі маладую козачку.
У 1922 году сям'я вярнулася на радзіму ў Калпяю.

У Крандштате засталіся Марыя, яе сястра Юзэфа і брат Іосіф – дзядзька Юз. У 1923 годзе Марыя выйшла замуж за Фабеля Аляксандра Пятровіча.
 У іх было 3 дзяцей: Эла (1924), Зоя (1925 - 1998г.г., мая мама), Роберт (1929 - 1988г.).
Так Антон Шапель патрапіў у газету
Захаваўся здымак Антона Шапеля, які цёця Эла перадрукавала з газеты "Праўда" за 1939 год.
 Калі вызвалялі Заходнюю Беларусь, савецкія войскі праходзілі праз Смаргонь.
 Нейкі ваенны карэспандэнт убачыў, як селянін, седзячы на падводзе, чытае іншым людзям, якія сабраліся побач, газету "Праўда".
Гэта і быў Антон Восіпавіч. Здымак надрукавалі ў газеце.
Антон Восіпавіч памёр 5 лютага 1945 года.

Як наша сям'я адказвала "за здраду радзіме"
Па ўспамінах і па захаванай фатаграфіі Марыя была прыгожая ці, хутчэй, вельмі мілавідная. Высокая, стройная, з тонкімі рысамі твару, вытанчаным носікам з гарбінкай (фамільны нос Шапелей, амаль ва ўсіх яго ўладальнікаў быў цяжкаваты), шэрымі вачыма. Яна была простай, добрай, але і вельмі хваравітай (ад нараджэння слабыя лёгкія) жанчынай. У маладосці яна перанесла ў цяжкай форме двухбаковую пнеўманію. Не выпадкова, чаму Аляксандар Фабель у 1934 годзе абраў месцам службы сонечны Крым.

Вольнага часу ў маёй бабулі ніколі не было. Яна была ў вечных клопатах па мужу і трох дзецях. Яна кахала і паважала свайго мужа, была кахана ім, гэта была годная і прыкладная сям'я. Выхаванню дзяцей надавалася вялікая ўвага.

Марыю арыштавалі 28 верасня 1937 г. у Севастопалі, як члена сям'і здрадніка радзімы. У 1937 годзе ў крымінальны кодэкс быў ўведзены артыкул пра адказнасць жонак, дзяцей і іншых сваякоў як чальцоў сям'і здраднікаў радзімы (ЧСИР).

 Пасля нядоўгага знаходжання ў Севастопальскай турме была пераведзена ў Сімферопальскую турму, дзе ўтрымоўвалася 9 месяцаў. Адтуль яна была этапавана ў Мардоўскую АССР у Цемнікоўскія ІТЛ, сяло Явас, дзе, як кваліфікаваная краўчыха, працавала па пашыве лагернага абмундзіравання, а затым кастэлянкай у жаночай сухотнай лякарні.
Зоя, Роберт і Эла
Яе дзяцей, Элу і Зою, 12.12.1937 г. з Севастопаля вывезлі ў г. Ваўчанск Харкаўскай вобл. і змясцілі ў дзіцячы дом ім. 8 сакавіка. Роберт да арышту дзядзькі Юза 14.01.1938 года знаходзіўся ў Волагдзе ў іх сям'і. Затым яго адправілі да сясцёр у Ваўчанск, у дзіцдом. Так дзеці апынуліся разам. 28.09.1939 г. дзяцей з Ваўчанска перавялі ў сяло Гіёўка каля станцыі Любоцін Харкаўскай вобл. і змясцілі ў дзіцдом ім. Пятроўскага. Тут дзеці прабылі год, усталявалі перапіску з маці. Тут Зоя скончыла Любоцінскую няпоўную сярэднюю школу.

З-за набліжэння фронта 6.11.1941 г. дзеці былі эвакуяваны ў г. Серафімовіч (былая станцыя Ўсць-Мядзведзіца). 13.07.1942 г. дзеці былі зноў разлучаны. Элу ніжэй Камышына пераправілі на левы бязлесны бераг Волгі, пасялілі ў сяле Морцы (былое сяло Розенталь), там яна працавала ў калгасе.

Зою ўніз па Волзе адправілі ў Астрахань, працаваць на рыбнай здабычы. Затым перавялі ў Сталінград у школу ФЗО, дзе яна прабыла да жніўня 1942 г., дня пачатку бітвы за Сталінград. Адтуль Зою эвакуявалі на Ўрал у Ніжні Тагіл, дзе яна працавала на заводзе №183, які вырабляў танкі Т-34. 12-гадовы Робік быў накіраваны ў дзіцячы дом у г. Салікамск.

Арышт бабулі Марыі, па ўспамінам цёці Элы, адбываўся так: у аўторак, 28 верасня 1937 г., каля 19 гадзін у кватэру ўвайшоў супрацоўнік НКУС. Сказаў, каб Марыя сабралася і прайшла з ім у камендатуру. Па падобным лёсе жонак іншых вайскоўцаў, якія пражывалі ў той жа хаце, Марыя здагадалася, што яе адрываюць ад дзяцей надоўга, можа назаўсёды. Паводзіла сябе мужна. Перацалавала ўсіх дзяцей. Зоя і Робік не ўбачаць яе ўжо ніколі. Эла пасля сыходу мамы пабегла да цёткі Маноне і стала выхваляцца, што мама паехала на спатканне да таты. Там была цэлая кампанія жанчын, у якіх мужы ўжо былі арыштаваны. Усё перапалохаліся і пабеглі па хатах, спадзяючыся, што і за імі прыедуць, каб даць спатканне з мужчынамі. Усіх іх у гэтую ноч прывезлі ў адну камеру.

За дзецьмі прыехалі пасля 22.00. Адзін з прыехаўшых, следчы Мезіс, сказаў, каб дзеці апраналіся больш цёпла і што іх чакаюць тата і мама. У машыну дзеці несліся на скрут галавы, вядома, толкам не апрануўшыся. Пры арышце Марыі прысутнічала Надзя, жонка дзядзькі Юза, з маленькай дачкой Маргарытай. Таму пры пасадцы ў машыну выявілася, што замест траіх дзяцей у наяўнасць апынулася чацвёра. Спатканне з бацькамі было прынята за чыстую ваду. Маргарыту, якая ўсё плакала, высадзілі з аўтамабіля, а дзяцей павезлі ў дзетпрыёмнік.
Тым часам у пакінутую кватэру ўвайшлі двое супрацоўнікаў НКУС і без усякіх панятых, у прысутнасці Надзі сталі складаць вопіс наяўнай маёмасці. Падчас вопісу адзін з супрацоўнікаў НКУС прапанаваў Надзі пачак грошай. Надзя гроша не ўзяла, ёй усунулі пачак аблігацый. З Севастопаля Надзя паслала дзядзьку Юзу тэлеграму: " Аўторак 28 верасня ў тую ж хату адпачынку адправілі Марыю і ўсіх траіх дзяцей, прашу рады, што рабіць". Дзядзька Юзік адказаў, каб яна забрала 8-гадовага Робіка.

Далей са словаў Элы (яна ў тую пару была ў Саратаўскай вобл., сяле Морцы). "Падыходзіў да канца халодны, ветраны лістапад 1942 г. Дзесьці зусім блізка ішла жорсткая бітва за Сталінград. Познім вечарам у пятніцу, 27 лістапада 1942 г., дзяўчына з нашага калгасу прывяла ў хату, дзе я жыла, высокую, худую жанчыну, якая аддалена нагадвала маю маму. Да маёй неапісальнай радасці гэта сапраўды аказалася мая мама, Марыя Антонаўна Фабель. Простыя, добрыя людзі вылучылі нам кут у бараку, дзе мы і пасяліліся з мамай.
Вызвалілі яе з лагера датэрмінова, як безнадзейна хворую, у апошняй стадыі сухот лёгкіх. 
Працаваць яна ўжо не магла, знаходзілася ўвесь час у бараку. Часам у цёплыя дні выходзіла пагрэцца на сонейка. Для нас наступілі дні адзін радаснейшы за іншы, але яны былі кароткімі. Мне падоўгу даводзілася бываць на палявых працах, была вясна – пара засеўкі. Адзіноту ў бараку мама пераносіла цяжка. З наступленнем летняй, гарачай пары, здароўе яе прыкметна пагоршылася. Напачатку чэрвеня яна злегла і больш не ўставала. Раніцай, у панядзелак 5 ліпеня 1943 г., выпраўляючы мяне на працу, яна прасіла мяне не затрымоўвацца, прыйсці крыху раней. Увесь дзень хвалявалася, баялася памерці адна, не дачакаўшыся мяне". Яна дачакалася дачкі і памерла ў гэты дзень каля 21 гадзіны, пражыўшы ў бараку з дачкой 219 шчаслівых, нягледзячы ні на што, дзён. Пахаваць Марыю дапамог калгас. І добрыя людзі. А я, піша цёця Эла, засталася зноў адна ў горкай беспрасветнай адзіноце.

Марыя Шапель
У сувязі са смерцю бабулі я памятаю з дзяцінства, расказаную цёткай Элай, некалькі містычную гісторыю. Перад смерцю, калі бабуля ўжо не ўставала, добрыя людзі і суседзі прыносілі ёй ежу: хто яйка, хто яблык, хто масла…
Эла на гэта багацце глядзела галоднымі вачыма, нічога не брала, усё пакідала маме. Марыя была ўжо вельмі слабая, усё з'есці не магла: штосьці было надкусана, штосьці ляжала цэлае. Ежа стаяла на тумбачцы побач з ложкам.
Калі Марыя памерла, яе прыбралі і пакінулі на ноч на тым жа ложку. Уначы ўсё заснулі. Калі раніцай прачнуліся – уся ежа з тумбачкі была змецена на падлогу. Бабуліна рука знежывела звісала побач.

Якая ж была сіла матчынага кахання і страх за здароўе дачкі, калі яна ўжо мёртвая знайшла сілы скінуць на падлогу заразную, але такую панадлівую для галоднай дзяўчынкі ежу!

Потым, ужо пасля вайны, цётка Эла адшукала сябровак сваёй мамы па лагеры і тых, хто жыў з імі ў Севастопалі. Гэта Алена Барысаўна Пятрова, Марыя Лукінічна Суслава. У Ленінградзе жыла Анфіса Мікалаеўна Ягунова. Яе сын Май быў з імі ў дзіцячым доме. Падчас вайны ён знік. Цётка Эла дапамагала яго шукаць. Шукалі таксама Юрася, Аліка Перчукоў. Але ні яны, ні НКУС іх не знайшлі. Перапісвалася Эла з Макар’еўскай Нінай Сяргееўнай з Ленінграда. Сустракалася ў Сімферопалі з Нэлей Мустафінай і яе маці Вольгай Мікалаеўнай.

Гэта ўсё Севастопальскія жанчыны, якія былі арыштаваны ў адну ноч 28 верасня 1937 г. Жанчыны перажылі арышт мужоў, страту дзяцей, лагеры, спасылку, вайну, дажылі да рэабілітацыі. Падтрымлівалі сувязь паміж сабой, сустракаліся, перапісваліся. Сталі адзін аднаму роднымі. Пры ўсіх цяжкасцях, яны не зламаліся, выгадавалі добрых дзяцей. Заклалі бацькі ў іх дужы стрыжань.

Аляксандр Фабель: рэабілітаваны пасмяротна
Дзякуючы цёце Эле захавалася шмат дакументаў пра майго дзядулю Аляксандра Фабеля і звесткі пра яго жыццё пасля 1917 г. Нарадзіўся ён 21 чэрвеня 1895 гады ў Кінгісепе, былы Ямбург, Ленінградскай вобл. Па нацыянальнасці ён эстонец.
Яго бацькі: бацька - Пётр Юр'евіч Фабель. У сваёй аўтабіяграфіі за 4.11 1935 г. Аляксандр Пятровіч піша так: "Бацька мой выхадзец з сялян, гадоў 40 таму назад прыехаў у Ямбург, дзе працаваў чорнарабочым да 1926 г. і ў цяперашні час жыве ў г. Кінгісепе на ўтрыманні брата; атрымлівае пенсію з прычыны страты працаздольнасці і зроку. Па некаторых звестках яго бацька быў пастарам. Наколькі гэта праўда, зараз цяжка вызначыць, бо такое паходжанне пасля рэвалюцыі хавалася, гэта магло каштаваць жыцця.
Маці – хатняя гаспадыня, памерла ў 1933 г. Маю 2 братоў і 2 сясцёр. Старэйшы брат жыве і працуе ў Кінгісепе Ленінградскай вобл. на фабрыцы ім. Мікалаева кавалём. Сярэдні брат і 2 сёстры з маленства жывуць у Нарве. Сёстры да апошняга часу працавалі ў якасці прадзільшчыцаў і ткачых на Крэнгольмскай Мануфактуры. Брат працаваў там жа ў якасці майстра".

15 траўня 1915 году быў прызваны на ваенную службу ў Балтыйскі ваенна-марскі флот. Службу на флоце пачаў пасля заканчэння школы сігнальшчыкаў. Спачатку служыў у царскім флоце сігнальшчыкам у званні ўнтар-афіцэра. Пасля рэвалюцыі – старэйшым сігнальшчыкам.
У складзе зборнага атрада маракоў удзельнічаў у штурме Зімовага Палацу 25 снежня 1917 гады.
1 студзеня 1919 года быў прыняты ў партыю бальшавікоў. Удзельнічаў у Петраградскім фронце ў складзе марскіх атрадаў Балтыйскага Флота і ў баях пад Капор’е, Кр. Горкай, Гурлево, Куты, Ямбург і інш., у якасці радавога байца і нам. начальніка выведкі атрада.

З 1919 па 1921 год служыў камісарам Анежска-Ладажскага раёну службы назірання і сувязі.
Фабель браў удзел у ліквідацыі 18 сакавіка 1921 г. Крандштадтскага паўстання. Быў чальцом матроскага рэўваенсавета ў Кранштадце.

Пасля ліквідацыі Крандштадскага мецяжу праводзілася суцэльнае абнаўленне каманднага складу ў Балтыйскім Ваенна-Марскім флоце. Тады, у 1921 г., начальнікам Службы Назірання і Сувязі Крандштадскага раёну быў прызначаны Мясаедаў – дасведчаны адмысловец па сувязі, які быў царскім кадравым марскім афіцэрэм, а ваенным камісарам пры ім – Фабель Аляксандр Пятровіч.

Увосень 1924 гады Мясаедаў ва Ўладзімірскім клубе ў Петраградзе прайграў у рулетку буйную суму казённых грошай. Быў асуджаны і спісаны з флота. Тады на яго месца начальнікам і камісарам Службы Назірання і Сувязі Балтыйскага Флота быў прызначаны Фабель Аляксандр Пятровіч.

У мэтах падвышэння кваліфікацыі ў 1926 - 1927 г., у якасці слухача, Фабель быў пасланы ў Петраград на гадавыя курсы пры Ваенна-Марской Акадэміі (КУРНАС). Там ён жыў разам з сям'ёй. Па заканчэнні курсаў камсаставу Фабель вярнуўся ў Кранштадт для працягу службы на флоце ў той жа пасадзе да 1932 г.

Годам раней у Маскве з Наркамата шляхоў зносін была вылучана частка і створаны самастойны камісарыят НАРКАМВОД. Начальнікам Наркамводу быў прызначаны Янсон, а яго памагатым марак-балтыец Зоф. Вячаслаў Зоф на Балтыцы займаў вялікія палітычныя пасады, асабіста добра ведаў Фабеля. Ён і ўгаварыў яго пераехаць на працу ў Маскву на пасаду начальніка Кіравання сувязі Наркамвода. На гэтай пасадзе Фабель прапрацаваў больш 2-х гадоў і пажадаў ізноў вярнуцца на службу ў Ваенна-Марскі флот, але ўжо не на Балтыку (у жонкі былі слабыя лёгкія пасля пнеўманіі), а ў Севастопаль на Чорнае Мора. На працягу 1934 - 1935 гадоў ён служыў у пасадзе памагатага Начальніка Службы Назірання (з захаванага паслужнога спісу ад 4 жніўня 1923 г.).
Падзяка Фабель З.А. за працу на заводзе ў час вайны
Аляксандр Пятровіч меў шмат узнагародаў за службу, быў прадстаўлены да ордэна за 20-гадовую бездакорную службу на флоце (не атрымаў яго з-за арышту). З успамінаў дзядзькі Юза, які з ім меў зносіны як брат жонкі: "Ён быў багата нададзены шматлікімі добрымі чалавечымі якасцямі. Быў крышталёва сумленны, добры, вельмі прыстойны, спагадны, сціплы, праўдзівы, дакладны ў справе, добры сем'янін. Ён быў шчыра і горача каханы ўсімі чальцамі сваёй сям'і, сваякамі і сябрамі. Аляксандр Пятровіч быў вялікі жартаўнік. Часта прыемна і лагодна ўсміхаўся ці гучна, гулка рагатаў. З нецярпеннем чакаў нараджэння сына. Калі яму ў лякарні сказалі, што нарадзіўся сын, не адразу паверыў. Потым, смеючыся, казаў, што пераканаўся ў гэтым толькі тады, калі гэту самую розніцу наматаў на свой палец. Пры гэтым яго чысты бела-ружовы твар і блакітныя вочы ззялі радасцю. Пісаў прыгожым почыркам. Думкі на паперы выкладаў ясна і коратка. Казаў без акцэнту з мяккім і вельмі прыемным прыбалтыйскім адценнем. Быў добрым таварышам і сябрам, кампанейскім, надзеленым хвацкім і далікатным гумарам. Умеў пастаяць за свае погляды, не баяўся казаць праўду ў вочы. Не шкадаваў сваіх сілаў для іншых, быў альтруістам". Калі цёця Эла сустракалася з яго калегамі (Гусеў, Новікаў, Труфанова, Гур’ева), тыя таксама адклікаліся пра яго ў вышэйшай ступені дадатна, як пра чалавека і прафесіянала.
А вось вытрымка з атэстацыі 1934 г. за подпісам нач. сувязі МСЧМ Рэйтара:
"Тав. Фабель уседлівы, рашучы, здольны прымаць на сябе адказнасць. У працы паслядоўны і ўсе заданні выконвае добрасумленна і своечасова. Па характару мяккі, спакойны, вытрыманы. Дысцыплінаваны. Патрабавальны да сябе, але недастаткова да сваіх падпарадкаваных. Карыстаецца аўтарытэтам. Можа быць прызначаны на пасаду Начальніка Сувязі мора пазачарговым парадкам".
Па ілжывым абвінавачванні, у аўторак 11 чэрвеня 1937 г. ў Севастопалі ён быў арыштаваны. 13 чэрвеня выключаны з партыі і звольнены. Ваеннай калегіяй Вярхоўнага суда СССР 5.01.38 г. быў асуджаны і прысуджаны да смяротнага пакарання.

Сярод іншых "злачынстваў" яму інкрымінавалі і "злачынную сувязь з контррэвалюцыйнай арганізацыяй, якая дзейнічалай з-за межы" – яго родныя жылі ў той час у буржуазнай Эстоніі, а бацькі жонкі на тэрыторыі Польшчы.

Прысуд прыведзены ў выкананне 6 студзеня 1938 г. у Харкаве. У афіцыйным сведчанні пра смерць – 26.04.39 г. Праз 18 гадоў, той жа Ваеннай Калегіяй прысуд ад 5.01.38 г. быў адменены (па заяве дзяцей). Фабель Аляксандр Пятровіч рэабілітаваны пасмяротна за адсутнасцю складу злачынства 19 верасня 1956 г.

Лёс Юзэфы Шапель
Малодшая сястра маёй бабулі Марыі ШАПЕЛЬ ЮЗЭФА АНТОНАЎНА нарадзілася 19.03.1907 г. Гэтак жа як і Марыя яна засталася ў Кранштадце пасля таго, як у 1922 годзе яе бацькі вярнуліся ў Калпею.

Юзэфа выйшла замуж за Князева Паўла Рыгоравіча (1893 - 1939г.г.). Пра яго захаваліся такія звесткі: член партыі бальшавікоў з 1917 года. Вёў актыўную рэвалюцыйную працу сярод матросаў царскага крэйсера "Аскольд". Актыўны ўдзельнік грамадзянскай вайны на поўначы Архангельскай вобл. Сціплы, маўклівы, удумлівы, сур'ёзны і добры чалавек. Паўла Рыгоравіча арыштавалі ў г. Хабараўску 11 кастрычніка 1937г. па ілжывым сфабрыкаваным следствам абвінавачванні ў здрадзе радзіме. 25.03.38 г. Ваеннай Калегіяй Вярхоўнага суда СССР прысуджаны да растрэлу. 13.04.38 г. прысуд прыведзены ў выкананне.

Па заяве яго жонкі Юзэфы Антонаўны, пададзенаму ў 1955 г. пракурору СССР, справа за адсутнасцю складу злачынства спынена. Павел Князеў рэабілітаваны пасмяротна. Ён займаў наступныя пасты: начальніка кіравання бяспекі караблекіраваннем на ўсёй Поўначы (УБЕКО-ПОЎНАЧ), ва Ўладзівастоку – камандзіра Уладзівастоцкага ваенна-марскога порта, таксама камандзіра Хабараўскага ваеннага порта Чырванасцяжнай ваеннай флатыліі, інтэндант 1 рангу.
Цёця Юзя была арыштаваная ў канцы 1937 году ў г. Хабараўску па абвінавачванні ў контррэвалюцыйнай дзейнасці і 27. 07. 38 г. асуджана да 10 гадоў ІТЛ. Увесь тэрмін зняволення правяла ў Казахстане. Па ўласнай скарзе 26. 10.55г. была рэабілітавана за адсутнасцю складу злачынства. Вызвалілі яе ў 1947 годзе, то бок мая цёця прасядзела ў зняволенні 10 гадоў. У 1954 годзе яна выйшла замуж за такога ж, як яна, былога ЗК, вечнага вандроўцу па лагерах, паволжскага немца Гілберта Генрыха Карнеевіча.

У 1955 г. на Алма-Ацінскім чыгуначным вакзале яна сустрэлася пасля 26-гадовага расстання са сваім братам Юзэфам і яго жонкай Надзеяй. Я сустракалася з цёцей Юзей у Адэсе ў 1963 г. улетку, куды з'ехаліся і сям'я Роберта, і мая мама з сям'ёй (усяго нас тады было ў аднапакаёвай кватэры цёці Элы 13 чалавек). Я была тады падлеткам. Цёця Юзя тады зрабіла на мяне ўражанне вельмі ўпэўненай у сабе, высакароднай, інтэлігентнай няпростай жанчыны. Выклікала да сябе цікавасць. Добра і разумна казала. Дзяцей у яе не было. З мужам яна жыла ў Абаі ва ўласнай хаце, пісала лісты мне, студэнтцы.

Узяла на выхаванне Марусю, дачку сваёй малодшай Калпеянскай сястры Валі. Валя, у адрозненні ад усіх астатніх дзяцей Антона, засталася цёмнай, неадукаванай. Выйшла замуж за добрага, але такога ж неадукаванага чалавека – Скракоўскага Баляслава, нарадзіла кучу дзяцей, працавала даяркай. Памятаю, як яна надойвала мне прама ў кружку найсмачнейшае малако з пенай. З акрайцам духмянага самапечанага хлеба – гэта было вельмі смачна.

У 1971 г. цёця Юзя захварэла ракам левага лёгкага, метастазы перайшлі на правае і на гартань. Лячэнне апынулася беспаспяховым, яна не магла есці і казаць, і 3.03.72г. яна памерла.

Маміны дзядзькі Юзэф і Валодзя
Мой дзядзька Юзэф (Юзік, Юз) таксама быў рэпрэсаваны ў 1938 годзе. Правёў 17 гадоў у ссылцы ў Запаляр’і, у г.Нарыльск, дзе ва ўмовах вечнай мерзлаты будаваў дарогі. Яго жонка Надзея была акторкай, але сцэну кінула і ўсё жыццё прысвяціла мужу. Так яны і пражылі ўсё жыццё адзін для аднаго. Пасля рэабілітацыі іх сям’я абаснавалася ў Ленінградзе.
Вялікая яго заслуга заключаецца ў тым, што ён сабраў вялікую колькасць дакументаў і розных матэрыялаў, дзякуючы якім мы зараз ведаем пра наш род.

Цяжкі лёс маёй мамы
Мая мама нарадзілася ў Кранштадце 11 снежня 1925 г. У яе было вельмі шчаслівае дзяцінства і вельмі цяжкая, непадыходная для яе жыццё.
Мама заўсёды неяк выбівалася з таго асяроддзя, у якое патрапіла воляю лёсу. Яна заўсёды была над усім і жыла неяк адхілена.
Па модзе таго рэвалюцыйнага часу мая бабуля вырашыла назваць маму Гертрудай, што асацыявалася з Героем працы. Але падчас рэгістрацыі тата забыў гэтае імя, і назваў дачку Зояй, як назвалі дзіця, якое рэгістравалі перад ім.
Яна расла добрай, спакойнай і прыгожай дзяўчынкай. Бабуля нават атрымала за яе ў кансультацыі прэмію. Яна была ўсеагульнай улюбёнкай. Уця, іх няня, кахала маму больш іншых дзяцей і звала яе Папялушкай. Мора, пляжы, сябры, кахаючыя бацькі, заняткі ў балетнай школе – яна любіла ўспамінаць менавіта гэты перыяд жыцця. Спявала нам песні са свайго дзяцінства ("Там у куце за фіранкаю", "На вуліцы скрыпка грае", "Зайшоў аднойчы ў шынок", " У лесу, на ўзлеску пабудаваны церамок" і інш.).

Мама любіла ўспамінаць сваё дзяцінства. Яна распавядала, што ў хаце ў іх заўсёды падтрымлівалася дысцыпліна і парадак – гэтага патрабаваў бацька і з гэтым усё лічыліся. Бабуля Марыя будзіла іх рана раніцай, у 6 гадзін, давала па кружцы малака і адпраўляла на пляж. Дзеці раслі загартаванымі, рухомымі, актыўнымі. Бацька прымушаў дзяцей ляжаць на цвёрдай роўнай падлозе, каб спінка была роўная і дзеці не горбіліся.

Калі арыштавалі бацьку, мама разам з бабуляй Марыяй насіла перадачы ў НКУС. У дзетпрыёмнік дзеці патрапілі ўсе ўтрох. Робіка спачатку забрала цётка Надзя, жонка д. Юза. Аднак неўзабаве арыштавалі і яго, і Робік таксама патрапіў у дзіцдом.

У пакоі старэйшай Элы было 5 дзяўчынак. У Зоі была спальня на 15 - 20 чалавек. Усе дружныя, згуртаваныя адной бядой. Крый божа, крануць адну – усё за яе гарой уступаліся. У спальню нікога не ўпускалі.

У хаце бацькі вучылі Элу як старэйшую. Так і працягвалася. Усе сур'ёзныя справы: шукаць тату, маму, апекаваць малодшых – Зою і Робіка, абараняць іх было неаспрачальным абавязкам Элы.
Жыццё цякло аднастайна. Наладзілі перапіску з Ленінградскімі сваякамі мамы, пазналі, што тата сасланы на 10 гадоў без права перапіскі ў лагеры на Далёкай Поўначы (тады ніхто не ведаў, што хавалася пад гэтай фармулёўкай); адшукалі маму; змаглі знайсці бабулю і дзядулю пасля вызвалення Заходняй Беларусі.

Пачалася вайна. Усіх малодшых дзяцей, у тым ліку і Робіка, вывезлі з Харкаўскай вобласці ў Салікамск. Зоя і Эла развіталіся з Робікам, далі яму ўсе адрасы, нейкія "падарункі”. Не ведалі, ці ўбачацца яшчэ. Вакол бамбавалі. Старэйшых дзяцей збіраліся пакідаць у партызанскіх атрадах. Пакуль працавалі на капанні акопаў. Праз 2 тыдні ўсёткі вывезлі і астатніх дзяцей у г. Серафімовічы. Дзеці зноўку аб’ядналіся.

Яскравым успамінам для мамы стаў Лявонцій Аляксеевіч – дырэктар дзіцячага дому, пра які і мама і цёця Эла заўсёды ўспаміналі з велізарнай падзякай. Падчас вайны ён забраў пяць старэйшых дзяўчынак, уключаючы Элу, якія да таго часу паспелі паступіць у Харкаўскі інстытут; не пакінуў немцам. Уладкаваў на працу. Эла стала настаўніцай. Зоя вучылася ў 7 класе. Робік – у 5-м. Бачыліся рэдка. Эла прыходзіла да іх па суботах.

Дырэктар дзіцячага дому трапіўся вельмі душэўны і добры чалавек, які цудоўна разумеў, што ім, як дзецям ворагаў народа, жылося вельмі цяжка. Таму ён усяляк дапамагаў, сачыў за лёсам такіх дзяцей.

Дзяўчынка з дзіцячага дому Мая, якая пасля стане мамінай сяброўкай і чый лёс вельмі цесна перапляцецца з лёсам нашай сям’і, захварэла рэўматызмам. Праз Харкаўскае аблано Лявонцій Аляксеевіч дастаў пуцёўку для лячэння ў Адэскі санаторый "Куяльник". Яе, дзетдомаўскую дзяўчынку, дачку ворага народа, лячылі тут. Напачатку чэрвеня 1941 гады Л.Е. адправіў Маю лячыць рэўматызм у дзіцячы санаторый на самай мяжы з Румыніяй. Мясцовасць была нядаўна занятая савецкімі войскамі. У санаторыі былі дашкольнікі з Прыбалтыкі, якія амаль не разумелі па-руску. Там, на мяжы, іх застала вайна. Пачалася бамбёжка. Дзяцей пасадзілі на грузавік і павезлі ў Камянец-Падольскі. Адтуль у Кіеў, у Пушчы-Вадзіцу. Пасялілі ў санаторый старых бальшавікоў. Прыбалтыка ўжо занята немцамі. Усё разгублены, ніхто не ведае, што рабіць з дзецьмі-прыбалтамі, яны амаль не разумеюць рускіх. Прыехаў мужчына-ардэнаносец, шукаў сына, які быў у гэтым санаторыі. Знайшоў яго пад Кіевам. Дапамог вызначыць дзяцей: іх адправілі ў дзецдом у Маскву.

Улетку 1942 г. Зоін клас накіравалі на здабычу рыбы ў Астрахань – бракавала працоўнай сілы. Увесь іх дружны, згуртаваны, трохі бесшабашны клас пагадзіўся ехаць. Лявонцій Аляксеевіч паклікаў Элу і сказаў, каб тая ўгаварыла Зою не ехаць, а застацца давучыцца. Але куды там: "Я не здрадніца, усё едуць, а я – у кусты? Не!"

Дзіцячы дом надакучыў, хацелася волі, пераменаў. Лявонція Аляксеевіча забіралі ў войска, а калі прыйшла новая дырэктар, то яна ўжо нікога не ўтрымлівала.

Так Зоя разам са сваім класам трапіла на апрацоўку рыбы ў Астрахань. Патрашыліі рыбу адны жанчыны. Яны сядзелі на лаўках і вострым крывым нажом успорвалі пуза рыбы. У адзін бок кідалі ікру, у іншую ўнутранасці асётраў. Рыба перадавалася наступнай працаўніцы. Дзяўчынкі былі падсобніцамі, працавалі на вешалах. Злучалі па 10 штук вобл і вешалі на вяленне. Цягалі на насілках ад баржаў у халадзільнікі вялікіх заломаў (селядзец такі), дзе іх зашмальцоўвалі. Са спякоты на беразе заходзілі ў маразільнікі. Жылі ў бараках. Карміліся рыбай. Хадзілі ў чырвоных хустках і ганарыліся, што яны камсамолкі. Скончылася пуціна. З імі разлічыліся воблай і адправілі на параходзе па Волзе ў Сталінград.

Сталінград: жыццё пад бомбамі
Жнівень 1942 гады. Прыбылі ў Сталінград. Куды ісці? Дзе жыць? Што рабіць? Пайшлі да чыгуначнага вакзалу. Каля прывакзальнай будкі пагрызлі воблу, сталі абмяркоўваць, куды падацца далей. На апошнія грошы пайшлі ў кіно, яно яшчэ працавала, вярнуліся да той жа будцы. Раптам адкрываюцца дзверы, выходзіць чалавек: "Хопіць, наслухаўся я вас, сыходзьце! Я –кашталян. Дам вам кірунак у эвакуацыйны пункт. Далей будзе відаць".

Пайшлі. Іх там накармілі, адправілі ў інтэрнат. Тры дні пражылі там, супакоіліся, вырашылі, што застануцца. Раптам заходзіць камісія на чале з нейкім начальнікам, а яны скачуць праз ложкі. Што такое? Сталі тлумачыць, што гэта дзетдомаўскія, дзеці ворагаў народа (іх усюды так называлі). Загадалі іх выгнаць. Дзяўчынкі вырашылі пайсці ў аблано. Абралі прадстаўнікоў, дзяўчынак больш разумных і больш сімпатычных, у тым ліку і Зою. Іх прынялі, выслухалі. На наступны дзень накіравалі іх у вучэльню на трактарны завод у 10 - 12 км ад горада. Завод выконваў ваенныя замовы. Залічылі ў вучэльню, прымацавалі да майстра. Горад ужо бамбавалі. Пад бамбёжкай ішлі на першае заданне: разбіраць бутэлькі з таматавым сокам у пабітым складзе. Усё ў аскепках, таматавым соку. З бітага шкла выцягвалі цэлыя бутэлькі. Наступнае заданне – паслалі ў калгас збіраць маліну. Зваротна ішлі міма зенітнай часткі, дзе былі маладыя салдаты. Уцягвалі жываты, каб не відаць было, як яны павялічыліся ад з'едзенай маліны. Працавалі пад бамбёжкай. Скончылі маліну, паслалі на капанне акопаў.

Канец жніўня 1942 г. Сталінград бамбуюць штодня. Метадычныя немцы падзялілі горад на раёны. Наляцелі, разбамбілі, ляцяць наступныя. Неба чорнае ад нямецкіх самалётаў. Горад гарыць. Будынкі бурацца. Людзі ў паніцы. Дзяўчынкі атрымалі ўказанне накіроўвацца да пераправы, ратавацца самастойна. Усё разбегліся. У мамы была сяброўка – яўрэйка Мая Розенберг. Яны пасябравалі ў дзіцячым доме і прайшлі да канца вайны адзін шлях. Зоя і Мая падчас бамбёжкі трымаюцца разам. 12 км ад заводу да пераправы ідуць пешшу. Басанож – па шкле і камяням парваўся абутак. Гэты абутак і так быў нікуды не варты. Парвалі нейкія рэчы, абматалі ногі. Нягледзячы на спякоту, ідуць у паліто, свае партфельчыкі не кідаюць. Гэтыя паліто ўсім з нейкага рыззя пашыў яшчэ ў Серафімовічах Лявонцій Елісеевіч. Але каўняры былі з кучаравых баранчыкаў. Напэўна, з тых, якіх гналі з Украіны. Доўгія каўняры дзяўчынкам падабаліся. А на ногі ў Серафімовічах старэйшыя дзяўчынкі шылі буркі з коўдраў. Галёшаў не было, і яны хутка праціраліся.

Вакол усё гарыць, цэгла плавіцца. Да пераправы ідуць людзі, паўзуць параненыя. Усё ў агні. Пераправа пабіта. Натоўпы народа чакаюць транспарту. У гэтым месцы Волга вельмі шырокая. З'яўляецца катэр, цягне за сабой велізарную баржу з грузавікамі. На іх авіяцыйныя бомбы, спакаваныя ў клеткі з дошак. Катэр да берага падысці не можа. Дробна. Прыстань пабіта. Усё жадаюць выратавацца, кідаюцца ў ваду. Цягнуцца да катэра. Страляюць вайскоўцы, імкнучыся навясці парадак. Зоя і Мая дабраліся па вадзе да баржы. Схаваліся пад грузавікі з бомбамі. Нарэшце катэр адчаліў, рушыў на іншы бераг. На сярэдзіне Волгі з'явіўся нямецкі самалёт. Пачаўся абстрэл. Снарады валяцца то направа, то налева. Зою параніла ў руку. Катэр хістаецца ва ўсе бакі, але ён усё ж такі шчасліваа дабіраецца да берага. Трэба саскокваць у ваду, бо і тут прыстань разбурана. Мая саскочыла. Зоя ўчапілася паліто за цвік і павісла. Рукаў цямнее. Яна яшчэ не ведае, што там рана, думае, што боль ад агню. Людзі дапамаглі выбрацца на бераг. Анучы на нагах працерліся, а трэба зноўку ісці па аскепках і шклу. Ізноў абвязалі чымсьці ногі. У Зоі разбалелася рука. Мая адвяла яе ў нейкую санчастку.

Дзяцей ворагаў народу на працу бралі не ўсюды
Паступова сабраліся ўсе дзяўчынкі, выратаваўся і іх майстар-кіраўнік. Трэба ісці далей, угару па Волзе, дзе можна пагрузіцца на параход. Гэта пешшу 200 км. Канчатковая мэта – г. Молатаў (зараз Перм). Зоя засталася ў санчастцы, дзе руку прааперавалі. Рана ўскладнілася моцным апёкам. Дамовіліся, што праз некалькі дзён Зоя дагоніць сваю групу.

У кожнай вёсцы, якую яны праходзілі, дзяўчынкі прасілі людзей, калі іх будзе шукаць Зоя, накіроўваць яе па іх маршруце. Калі яе адпусцілі са шпіталя, і яна пытала, ці не праходзілі тут дзяўчынкі са Сталінграда, ёй адказвалі: "Ты Зоя Фабель?" і паказвалі дарогу. Яна дагнала сваіх. Урэшце, яны даплылі да Молатава. Накіравалі на авіяцыйны завод, але іх там не бяруць: не давяраюць дзецям ворагаў народа. Накіравалі ў Ніжні Тагіл, на вагонабудаўнічы завод №119, яго пераўтварылі ў танкавы – самы вялікі на Ўрале. Працуе 60000 чалавек, у іх цэху – 2000 працоўных. Змены з 8 раніцы да 8 вечара. Працоўныя атрымліваюць хлебныя карткі. Хлеб горкі, з ігліцай для прафілактыкі цынгі. Пасяляюць у драўляным бараку. У сценах шчыліны, у пакой залятае снег, а на вуліцы мароз -45С. Увечары кожнаму даюць кацялок гарачай вады для мыцця.

Маю паставілі да расточнага станку. Яна маленькая – паставілі да станка скрыню, паставілі на яе дзяўчынку, каб глядзела і вучылася. Тры дні яна стаяла побач з працоўным, ён не кажа ні слова. На 4-й дзень майстар пытае: "Навучылася?" "Так". Перад ёй доўгі станок. Трэба на чыгуннай дэталі ў 8 кг вагай велізарным ключом закруціць баўты, апрацаваць даўбешку на станку і перадаць далей. Атрымліваецца.

Зоя – токар-фрэзероўшчык. Станок мела паменш. Аднойчы металічная габлюшка парэзала ёй вялікі палец. Рана стала гнаіцца, пухліна дайшла да пляча. Ізноў тая ж рука. Баяцца заражэння крыві, ампутацыі. Усе знясіленыя, галодныя, змёрзлыя. Арганізм не супрацівіцца. Мая павезла Зою ў лякарню.
Зіма. Трамвай рыпае на змёрзлых рэйках. Зоя енчыць, Мая нервуецца. Лякарня забіта хворымі, параненымі, дыстрофікамі. Яны на падлозе, на лаўках, у дзвярэй у кабінет лекара. Мая пасадзіла сяк-так Зою, а сама спрабуе прадрацца да лекара. 
Чарга не пускае. Сілай уварвалася ў кабінет, звалілася прама на лекара. У істэрыцы просіць узяць дзяўчынку. Лекар не згаджаецца. Потым усёткі змілаваўся – шкада стала, дзяўчына ж вельмі маладая. Руку выратавалі. Але вялікі палец, патрэбны для працы на станку, знявечаны. Няма ліха без дабра: Зою накіроўваюць у планавы аддзел. Людзей усюды бракуе.

Яе прызначаюць старэйшым тэхнікам-планавіком. Гэта пасля 7-го класа, у 16 гадоў. З працай Зоя асвоілася. Зараз просіць, каб сюды ўзялі і Маю, бо яна хораша піша. Маю не бяруць – няма каму працаваць на станку. Праз год, у канцы 1943 пачатку 1944 гг., калі вызвалілі частку Ўкраіны, прыбывае група дзяўчынак з Марыўпаля, Маю, нарэшце, перакладаюць у планавы аддзел. У працоўнай кніжцы ёсць запіс "Старэйшы тэхнік-планавік". Гэты запіс спатрэбіўся ёй пасля вайны пры ўладкаванні на працу.

У час вайны ўсё выдавалі па картках, у якіх было напісана, колькі грам хлеба ў дзень можна атрымаць. Аднойчы ў Маі скралі картку. Гэта азначала галодную смерць, таму што ежы дастаць было негдзе. І гэтыя дзяўчынкі 15-16 гадоў жылі толькі на маміну картку, усё дзялілі пораўну, папалам. Як не мала там усяго было – 200 грам хлеба ўдзень, 2 кавалкі, яны ўсё дзялілі напалову.

У Серафімавічах было, вядома, дрэнна. Але дзе было добра падчас вайны? Узімку іх клас жыў у асобнай драўлянай хатцы без туалета. Уначы яны хадзілі ў склеп, дзе ляжаў змёрзлы дохлы конь – яго баяліся. У сталовую бегалі з папяровымі кулечками. Ежа была. З Украіны гналі быдла, знясіленыя жывёлы валіліся, іх здавалі ў сталовыя. Не было посуду. Кашу набіралі ў скруткі, беглі ў сваё жыллё. Па дарозе каша замярзала. Разагравалі яе на жалезнай печцы. Уначы хадзілі ў горад, ламалі драўляныя платы, каб тапіць печы.

У школу хадзілі. Там больш надавалі ўвагі кіраванню трактара. Цёця Эла ўспамінае, што калі яна ў 1942-1943 г. патрапіла ў калгас Саратаўскай вобл., дзяўчынкі-камсамолкі 16-17 гадоў, эвакуяваныя са Смаленскай вобл., самастойна прыбіралі камбайнамі ўраджай. Эла кажа, што іх камсамольскія квіткі былі падпісаны Лізай Чайкінай. Потым Лізе Чайкінай прысвоілі як партызанцы званне Героя Савецкага Саюзу.

Паваенныя часы: пераезд у Беларусь
Скончылася вайна. У 1946 г. дзяўчынкі атрымліваюць свой першы адпачынак (падчас вайны адпачынкі былі адмененыя). Усё імкнуцца дахаты да родных. Пара пачынаць мірнае жыццё, давучвацца. Да вайны паспелі скончыць толькі 7 класаў.
На ўсё жыццё Мая з Зояй засталіся блізкімі сяброўкамі. Як бы сваяцтва па рэпрэсіях.

Куды ехаць Зоі пасля вайны? Эла яшчэ не уладкавалася, не асвоілася, здымае куты, хоць і працуе ўжо. Прапісацца ў Адэсе немагчыма. Сваякі ў Ленінградзе перажылі блакаду, старое пакаленне загінула ад голаду. Выжылых вывозілі, зараз яны пачынаюць вяртацца ў спустошаныя хаты. Неўладкаваныя, бедныя, без жылля. Прапісацца там таксама немагчыма. Затое ў Беларусі ёсць бабуля, дзядзька і дзве цёткі – малодшыя мамчыны сёстры. Гэта дзядзька Валодзя, цётка Юля і Валя. Я іх добра памятаю. Мая мама Зоя адпраўляла мяне кожнае лета да іх на аздараўленне. Да вайны сувязі з імі не было. Гэта было замежжа. А мець сваякоў за мяжой было каральна. Зоя вырашыла ехаць да іх. Прынялі яе добра. У дзядзькі Валодзі быў пчальнік. Маму адкормлівалі мёдам. Яна ўспамінала, як перад ёй, якая згаладалася, паставілі талерку з мёдам і каравай самавыпечанага хлебу.
Мама заўсёды была вельмі прыгожая, высокая, стройная, вельмі жаноцкая. Непадобная на мясцовых грубаватых дзяўчат, як заморская рэдкая птушка. Ад жаніхоў няма адбоя. 


Вельмі настойліва за ёй заляцаўся мой тата Сяргеяў Мікалай Мацвеевіч (на здымку крайні зправа).
Ён быў нашмат старэйшы за яе, разведзены, меў дачку, амаль аднагодку маме – Рэгіну. Цётка Эла распавядала, што пасля некалькіх адмоў, тата ўзяў з сабой пісталет і ў снежні на санках паехаў рабіць маме прапанову, а ў выпадку адмовы хацеў страляцца: так ён быў закаханы. Вяселле ў іх зладзілі на Новы Год.
Вялікая розніца ва ўзросце, рознае выхаванне, розны жыццёвы досвед – з-за гэтых акалічнасцей мама не магла адказаць на яго каханне. Аднак, сваякі параілі выходзіць менавіта за яго. Маме гэта рашэнне давалася вельмі цяжка. Мікалай Мацвеевіч быў на ўсе рукі майстар, добры гаспадар, прыгожы, мужны, працаваў тады начальнікам цаглянага заводзіка. У яго была невялікая хатка, сад, гарод. Мама была самотная, безабаронная, з таўром дачкі ворага народа, без нічога. У выніку, выдалі маму замуж, па прынцыпе прыцерпіцца-злюбіцца. Нарадзіліся я і мая сястра Света. Мама працавала сакратаром у судзе. Яна піша Маі захоплены ліст, цешыцца, што ў яе свая хата, адносны дастатак, кахаючы муж, які ў горадзе карыстаецца аўтарытэтам. Першыя часы мама была вельмі шчаслівая.

Маме было шмат працы. Трымалі парася, качак, курэй, трэба было тапіць печ, саджаць гарод, бялізну паласкаць ў рацэ. Уся гэта нязвыклая для мамы праца, двое маленькіх дзяцей, Света захварэла поліміелітам у маленстве, і мама ездзіла з ёй па аперацыях, санаторыям, было нялёгка. У 1959 г., у студзені тата, ідучы дахаты па цёмнай абочыне, патрапіў пад аўтобус. Ён загінуў адразу на месцы. Я памятаю, як заплаканую маму вялі пад рукі дахаты. А перад гэтым раніцай да нас прыходзіў міліцыянер, які пытаў у нас, дзяцей, ці начаваў тата ў хаце. Пахавалі тату ў Смаргоні на месцы магілы яго бацькоў, пад раздвоенай вярбой.

Я дрэнна памятаю тату, толькі урыўкамі. Памятаю, як ён па вечарах распавядаў нам казкі. Тата вельмі добра спяваў, у яго быў прыгожы бас, часам яны спявалі з мамай дуэтам. Тата спяваў "Вячэрні звон", "Завіруху". Ён спяваў у царкоўным хоры і сябраваў з айцом Смаргоньскай царквы Ўладзімірам Роўдай.
Я памятаю, як ён прыходзіў да нас дахаты і даваў мне навучанні, накшталт "Без працы не выцягнеш і рыбку з сажалкі" і "Зрабіў справу, гуляй смела". Тата быў вельмі строгі ў адносінах да вучобы, наказваў мяне за тройкі. Калі я ў школе, у пачатковых классах, бегала па бардзюры і рассекла галаву, тата бег са мной на руках праз увесь горад. Яго паважалі ў горадзе і пабойваліся, ён быў вельмі самалюбны, і не здавольваўся другімі ролямі, не любіў падпарадкоўвацца.

Пасля смерці таты мама ў 1960 годзе пайшла вучыцца ў вячэрнюю школу і паспяхова скончыла яе, што давала ёй права паступаць у ВНУ. Але паступіць яна ўжо не паспела: на руках яе апынулася сям'я з 6 чалавек.

Трэба было жыць далей, гадаваць дзяцей. У суддзі нарсуда Майорава Аляксандра Іванавіча нечакана ад інфаркту памерла жонка. Выратаваць яе не атрымалася, лекары апынуліся нямоглыя. У яго засталася дачка, мая аднагодка і аднакласніца Вера. Мая мама і гэты самы Аляксандар пакахалі адзін аднаго і 30 красавіка 1960 г. ажаніліся ў Маскве, дзе Маёраў быў на курсах у той час.

Аляксандр Іванавіч – інвалід вайны, прыстойны, разумны чалавек, вельмі кахаў маму і не мог без яе жыць. Акрамя трох дзяўчынак, Веры, Лоры і Светы, у іх нарадзіўся яшчэ агульны сын Іван. Усіх чацвярых яны выгадавалі, далі ўсім добрую адукацыю, ніколі не дзялілі дзяцей на сваіх і чужых. У гэтым вялікая заслуга нашых бацькоў Зоі Аляксандраўны і Аляксандра Іванавіча.

У мамы да самай яе хваробы захавалася вельмі прыгожая лёгкая хада. Яна хадзіла роўна з ганарліва паднятай галавой. Ужо будучы бабуляй, яна дэманстравала нам танцавальныя па і атрымлівалася ў яе так лёгка, быццам яна ўсё жыццё займалася танцамі, а не цяжкай хатняй працай: печкі, гароды, вада са студні, козы, парасяты, чацвёра дзяцей…
Пры вялікім унутраным багацці і вонкавай прыгажосці ў мамы было жаданне не вылучацца сярод іншых, не звяртаць на сябе ўвагі. Яна не любіла насіць дарагія рэчы, нават калі магла сабе гэта дазволіць. Не любіла адмысловага да сябе стаўлення, у прыватнасці ў лякарні. Яна валодала тактам і тонкім гумарам. Умела знайсці агульную мову з рознымі людзьмі.

Мая мама была вельмі тонкай, ранімай душы чалавек, яе з’ела вось гэтая дзіцячая крыўда, несправядлівасць, усе гэтыя ўспаміны пра вайну, несправядлівыя рэпрэсіі бацькоў. Вось яе сястра – цёця Эла – была больш сільнай, яна ўсё выплеснула, напісала кнігу, стала такой грамадзяніцай, актывісткай, з усімі музеямі супрацоўнічала, перапісвалася, актыўнічала ў аб’яднанні рэпрэсіраваных, знайшла фотаздымак дзеда – усе фотаздымкі былі знішчаны, таму што было небяспечна мець фотаздымак ворага народу, і вось яна ўсе ў гэтым рэалізавала. А мая мама ўсё ўнутры трымала – і захварэла на рак. Яна памерла, калі ёй было 73 гады. Але яна ніколі не выглядала на свой узрост: была вельмі прыгожая, высокая, яе ніколі не называлі бабулей. Нават у бальніцы, дзе былі і больш маладыя, 60-гадовыя жанчыны, якіх называлі бабулямі, маю маму называлі толькі па імені і імені па бацьку. Светлая, але вельмі ранімая. Яна часта ўспамінала, перажывала гэтую несправядлівасць. Даказана, што крыўда – вельмі цяжкая эмоцыя, якая разрастаецца і дае штуршок для развіцця анкалогіі.

Мама памерла 6 студзеня 1998 г. Перад гэтым яна доўга і цяжка хварэла. Мы, яе дзеці, не адыходзілі ад мамы ўсе апошнія месяцы, калі яна ляжала ў рэанімацыі пасля няўдалай аперацыі. У апошнюю ноч, калі я дзяжурыла каля мамы і лягла на падлогу, на насілкі, каб падрамаць, я выразна адчула, як мяне прыпаднялі, прыціснулі да каленаў і пагладзілі па галаве. Я сапраўды ведала, што гэта мама, хоць разумела, што яна не можа ўстаць ужо 2 месяца. Днём, у 3 гадзіны мама памерла ў прысутнасці цёці Элы. Мы пісалі скаргу на лекараў, быў разгляд, але ўсё было ўжо бессэнсоўна. Я памятаю, калі перад аперацыяй мы адгаворвалі яе ад гэтага кроку, і яна ўсё ж не пагадзілася, я асуджана падумала, што бачу маму на сваіх нагах апошні раз. Першая аперацыя скончылася параўнальна ўдала, але мама не змагла выносіць сваю недасканаласць, і пайшла на вялікую рызыку. Другі раз не пашанцавала.

Аляксандр Іванавіч пасля яе смерці абвяў, моцна тужыў, вініў сябе, што не адгаварыў яе ад аперацыі. Па начах яму здавалася, што мама яго кліча, ён ускокваў, бег у пакой і разумеў, што яе ўжо няма. Часта хадзіў на могілкі, размаўляў з мамай. Мы з братам Янкам дапамагалі яму, як маглі, але ён стаў усё часцей хварэць, волі здаравець і жыць у яго ўжо не было. 24 лютага 2000г., праз 2 гады пасля мамы, ён памёр. Пахаваны яны разам.
Мы вельмі ўдзячныя сваім бацькам за ўсё. Шмат у чым сабе адмаўляючы, яны нас выгадавалі, вывучылі, паставілі на ногі. Як шкада, што пакуль мы гадавалі сваіх дзяцей, уладкоўвалі сваё жыццё, стала позна ў поўнай меры аддзячыць бацькоў. Цяпер для гэтага ёсць і час і магчымасці, ды няма іх…

Вінаград з Адэсы і тайныя запісы з архіву
На працягу ўсяго майго дзяцінства, калі збіраліся сваякі з боку мамы, гаварылі шэптам – а мы, дзеці, падслухвалі – бо нельга было ў тыя часы пра такое гаварыць, помню, мама плакала, калі расказвала пра сваіх бацькоў, якія сядзелі, якіх растралялі. Усё маё дзяцінства пад гэтым страхам прайшло. Памятаю, што дарослыя не хацелі, каб дзеці ўдзельнічалі ў гэтых гутарках, каб мы не ведалі пра гэты цяжкі час, каб у нас не было гэтага цяжкага грузу. Дзядзька Саша спрабаваў мяне выправаджваць, але цёця Юзя заступалася.

Радавод Ларысы Гірас


Я памятаю, што ў 1957 годзе ў нас тайком збіралася моладзь, чалавек 5, пад выглядам, што пілі гарбату, але яны чыталі вершы. Я памятаю, што былі забаронены вершы Пастэрнака, Ахматавай, Есеніна, і вось яны чыталі гэтыя вершы. Мая мама была вельмі начытанай, да дзіцячага дому яна паспела атрымаць добрую адукацыю, яна ведала ўсю літаратуру, і дзякуючы маме і мы чыталі многа. Тыя кнігі, якія былі забаронены, тайком чыталі, перапісвалі, яны ў спісах хадзілі.

Нас, дзяцей, адганялі, бо, напэўна, баяліся, што мы што-небудзь выпадкова раскажам. Калі мама выйшла замуж у другі раз, яе муж, мой отчым, быў суддзёй, камуністам, і гэтыя тайныя сустрэчы спыніліся. У мамы было 2 дзіцей, ён прыйшоў са сваёй дачкой, ды пазней яны яшчэ хлопчыка нарадзілі – тут ужо было не да вершаў, з 4-мы дзецьмі. Отчым усё жыццё кахаў маю маму, хадзіў да яе, жанчыны з 2 дзецьмі, у той час калі яму сваталі малодзенькіх дзяўчат – сам ён быў даволі малады і прыгожы.

Ён быў ветэран вайны, меў ордэн чырвонага сцягу, у яго не было аднаго лёгкага. Я яго дабром памятаю. Я яго звала дзядзя Саша, ён нас не усынаўляў, бо яго прозвішча было Майораў, а маё па-бацьку Сяргеева.

У 50-я гады цёця Эла з Адэсы прысылала нам кожную восень пасылкі з вінаградам. Вы ж ведаеце гэтыя гады, нічога не хапала, было мала ежы, мы стаялі ў чэргах, нас, дзяцей, будзілі ў 4 гадзін раніцы і мы сядзелі пад дзвярыма і вартавалі, каб хлеба купіць, а тут вінаград! А вакол было шмат суседзяў, усе бедна жылі, так мама заўсёды ўсім патрошкі раскладвала вінаграду. Гэта ў той час, калі сваіх дзяцей было 4! Я так думаю, што я асабіста так не змагла б. а яна вось так, хоць па-трошкі, але блізкім суседзям давала. Гэта зараз мяне вельмі кранае. Адносіны такія былі, чыстыя, прыгожыя..
Калі я была студэнткай, ездзіла да свайго дзяцькі Юзіка, які ўсё жыццё жыў у Ленінградзе. Там яго сваячаніца работала ў архіве і ён дзякуючы ёй збіраў інфармацыю і напісаў шмат тамоў, больш аб сваіх мытарствах ды аб сабе, але і аб гісторыі нашага роду таксама. Усе яго запісы захоўваюцца ў арганізацыі Мемарыял. Я яго вельмі любіла, ён расказваў шмат цікавага.

І я памятаю, што калі было яшчэ ўсё забаронена, я начамі перапісвала дакументы, якія ён тайком браў у архіве. І у мяне засталіся гэтыя перапісаныя дзіцячым почыркам дакументы: колькі загінула, колькі арыштавана – тое, што зараз ужо вядома, тады гэта было сакрэтам. Аб лёсах: каго арыштоўвалі, як арыштоўвалі.

Цётка Эла і дзядзька Юзік шмат зрабілі, каб памяць пра нашы родныя і пра тое, з якой добрай якасцю яны выжывалі ў тыя цяжкія часы. Цётка Эла адшукала Раду Ветэранаў Ваенна-Марскога Флота. Аднесла ім дакументы свайго бацькі і іншых рэпрэсаваных. Дамовілася, што калі яны будуць памінаць загінулых на фронце маракоў, то апусцяць вянок у моры і ў памяць пра іх, каб успомнілі нявінназабітых. З дапамогай Юзіка ў Кранштадскім музеі Славы ёсць фота Фабеля Аляксандра Пятровіча і анатацыя да яго. Салжэніцыну, Юрасеву, у Маскоўскі мемарыял цётка Эла паслала дакументы пра яго. У музеі Севастопаля і Адэсы таксама ёсць фота і матэрыялы пра Фабеля.

No comments:

Post a Comment